Fri, 19 April 2024
Your Visitor Number :- 6983556
ਕੰਢੀ ਦਾ ਜੰਮਿਆ-ਜਾਇਆ ਤੇ ਪਰਨਾਇਆ : ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ
Posted on:- 03-01-2023
-ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲ
ਜਦੋਂ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੰਢੀ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਦਾ ਨਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਤੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਨਾਵਲ " ਪਥਰਾਟ" ਡਾ. ਸਾਹਿਲ ਦੀ ਆਂਚਲਿਕ ਰਚਨਾ ਹੈ।ਇੱਥੇ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਕੋਈ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਨਾਵਲ "ਪਥਰਾਟ" ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਖਾਸ ਪਛਾਣ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਨਾਵਲ ਹੈ। ਡਾ. ਸਾਹਿਲ ਨੇ ਕੰਢੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਦੇਖਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਨਿਆਮਤਾਂ ਅਤੇ ਔਕੜਾਂ ਨੂੰ ਹੱਡੀਂ ਹੰਢਾਇਆ ਹੈ।
ਇਹ ਖੇਤਰ ਸ਼ਿਵਾਲਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਕੰਢੇ-ਕੰਢੇ ਪਠਾਨਕੋਟ ਤੋਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਮੁੱਖ ਸੜਕ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪਾਸੇ ਵਸਿਆ ਇਹ ਖੇਤਰ ਜਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੀ ਹੱਦ ਨਾਲ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਚੰਬਾ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਕੇ ਮੁਹਾਲੀ ਜਿਲ੍ਹੇ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਹਰਿਆਣਾ ਸੂਬੇ ਨਾਲ ਜਾ ਲਗਦਾ ਹੈ।ਪਠਾਨਕੋਟ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਰੋਪੜ, ਨਵਾਂਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਮੁਹਾਲੀ ਜਿਲ੍ਹਿਆਂ ਅਧੀਨ ਪੈਂਦੇ ਕੰਢੀ ਖੇਤਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬੜੀ ਭਿੰਨ ਹੈ।ਇਹਨਾਂ ਜਿਲ੍ਹਿਆਂ ਅਧੀਨ ਧਾਰ, ਚੰਗਰ, ਘਾੜ, ਦੂਣ ਅਤੇ ਬੀਤ ਵਰਗੇ ਅਜਿਹੇ ਉੱਪ-ਖੇਤਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੋਂ ਦੀ ਕਿਰਸਾਨੀ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕ ਬੜੀਆਂ ਦਿੱਕਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬਸਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।ਇਹ ਖੇਤਰ 250 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਬਾ ਅਤੇ 8 ਤੋਂ 35 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਚੌੜਾਈ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦਾ 6 ਫੀਸਦੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰਫਲ ਦਾ ਕਰੀਬ 9 ਫੀਸਦੀ ਇਸ ਖੇਤਰ ਅਧੀਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਖਿੱਤਾ ਜੰਗਲਾਂ, ਡੂੰਘੇ ਚੋਆਂ ਅਤੇ ਖੱਡਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੈਂਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਜਮੀਨ ਉੱਚੀ ਨੀਵੀਂ, ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਟੋਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਘੱਟ ਉਪਜਾਊ ਹੈ।ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਤੋਂ ਉਚਾਈ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਤਰ ਡੂੰਘਾ ਹੈ।ਪਿਛਲੇ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਹਰ ਪੱਖ ਨੂੰ ਬਰੀਕੀ ਨਾਲ਼ ਛੂਹਣ ਦੀ ਸਫ਼ਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ।ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਦੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੀ ਬੋਲੀ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸਰਮਾਏ ਨੂੰ ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ ਹੈ।ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਧਾਵਾਂ ਨਾਵਲਾਂ, ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ, ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ, ਲੇਖਾਂ, ਕੋਸ਼ਾਕਾਰੀ ਆਦਿ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਿਆ ਹੈ।ਕੰਢੀ ਖੇਤਰ ਬਾਰੇ ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਮੌਲਿਕ ਸਿਰਜਣ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਦਾ ਨਾਵਲ 'ਪਥਰਾਟ' ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਨਾਵਲ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਉਂਗਲੀ ਫੜ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਓਬੜ-ਖਾਬੜ ਰਾਸਤਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਉਚਾਣਾਂ-ਨਿਵਾਣਾਂ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰਵਾਉਦਾ ਹੈ।ਪਾਤਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।ਪਾਠਕ ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਪਥਰੀਲੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਇੱਕਮਿੱਕ ਹੋਏ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
'ਕੁਆਰ ਝਾਤ' ਨਾਵਲ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। 'ਮਣ੍ਹੇ' ਨਾਵਲ ਰਾਹੀਂ ਡਾ. ਸਾਹਿਲ ਮਣ੍ਹੇ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਨਸਲਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਹੋਕਾ ਦਿੰਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਇਹਨਾਂ ਨਾਵਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਵੱਲ੍ਹ ਜਰੂਰ ਗਿਆ ਹੈ।ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ 'ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾਰੀ ਹਨ।ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਕਾਸ ਵਿਭਾਗ ਵਲੋਂ ਡਾ. ਸਾਹਿਲ ਤੋਂ ਕੰਢੀ ਪਹਾੜੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ ਤਿਆਰ ਕਰਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਕੋਸ਼ ਨੂੰ ਯਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿੳਰੋ ਵਲੋਂ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਇਹਨਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੰਢੀ ਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ, ਕੰਢੀ ਦੀਆਂ ਵਿਲੱਖਣਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ , ਕੰਢੀ ਦਾ ਕੰਠਹਾਰ (ਲੋਕ ਗੀਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿ) ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਲਾਂਬੜਾ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਨੇ ਕੰਢੀ ਖੇਤਰ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੇਖ ਲਿਖੇ ਹਨ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਨਾਮਵਰ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।ਇਹਨਾਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਘੁਮੱਕੜ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕੰਢੀ ਖਿੱਤੇ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਤੱਕਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ।ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਿਖਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬਾਗਾਂ, ਸੁੰਦਰ ਪਿੰਡਾਂ, ਦਰੁਗਮ ਰਾਸਤਿਆਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਤਸਵੀਰਕਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ।
ਡਾ. ਸਾਹਿਲ ਨੇ ਬਦਲਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸਰਮਾਏ ਵਾਂਗ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ ਹੈ।ਜਨਮ ਤੋਂ ਸਸਕਾਰ ਤੱਕ ਦੇ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਡਮੁੱਲਾ ਕਾਰਜ ਹੈ।ਇਹਨਾਂ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿਸਾਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।ਡਾ. ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੁਸਤਕਾਂ ਬਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅਲੋਚਕਾਂ,ਚਿੰਤਕਾਂ ਅਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਧਿਆਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ।ਡਾ. ਰਜਨੀਸ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਟਾਲਸਟਾਏ ਨੇ " ਕਜ਼ਾਕ" ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ " ਕਜ਼ਾਕ "ਬੋਲੀ ਨੂੰ,ਰਸੂਲ ਹਮਜਾਤੋਵ ਨੇ " ਮੇਰਾ ਦਾਗਿਸਤਾਨ " ਵਿੱਚ " ਆਵਾਰ" ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸਾਂਭਿਆ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ " ਪਥਰਾਟ " ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ" ਕੰਢੀ"ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸਾਂਭਿਆ ਹੈ।
ਸਾਹਿਤ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਨਾਵਲਿਸਟ ਪ੍ਰੋ. ਨਰਿੰਜਣ ਤਸਨੀਮ ਦਾ ਕਥਨ ਸੀ, ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਦਾ ਪਥਰਾਟ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਗ੍ਰਾਹਮ ਗ੍ਰੀਨ ਦੇ ਨਾਵਲ " ਪਾਵਰ ਐਂਡ ਗਲੋਰੀ " ਦੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈ।
ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੈਪਟਰ ਦਰ ਚੈਪਟਰ ਪਾਤਰ ਬਦਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ,ਪਰ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਹਰੇਕ ਚੈਪਟਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿ ਕੇ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪਰੋਂਦਾ ਹੈ।
ਉੱਘੇ ਵਿਦਵਾਨ ਡਾ. ਸੁਰਿੰਦਰ ਅਜਨਾਤ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ,ਕੰਢੀ ਆਂਚਲ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇ ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਪਥਰਾਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਇੰਜ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਫਣਿਸ਼ਵਰਨਾਥ ਰੇਣੂ ਦਾ ਮੈਲਾ ਆਂਚਲ,ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ,ਅਤੇ ਕੰਢੀ ਪਹਾੜੀ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਇੰਜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ, ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਹੁਲ ਸਾਂਕ੍ਰਿਤਾਇਨ ਨਾਲ ਯਾਤਰਾ ਤੇ ਨਿਕਲਿਆ ਹੋਵਾਂ।
ਸੀ. ਆਰ. ਮੌਦਗਿਲ( ਸਾਬਕਾ ਡਾਇਰੈਕਟਰ, ਹਰਿਆਣਾ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ) ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਮੈਂ " ਪਥਰਾਟ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਕੰਢੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ " ਮੇਰਾ ਦਾਗਿਸਤਾਨ" ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਰਸੂਲ ਹਮਜਾਤੋਵ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ।
ਪੰਜਾਬੀ-ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਉੱਚਕੋਟੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਉਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਗਾਸੋ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਪਥਰਾਟ ਦਾ ਹਰੇਕ ਪਾਤਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਪਾਤਰ, ਪਾਤਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਸਗੋਂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਾਂਗ ਗੂੰਜਦੇ ਹਨ।ਸਿਰਮੌਰ ਨਾਵਲਕਾਰ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਨੂੰ ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਂਚਲਿਕਤਾ ਦਾ ਅਸਲ ਜੀਵਨ ਧੜਕਦਾ ਹੋਇਆ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੋਜੀ ਵਿਦਵਾਨ ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰਿਤਪਾਲ ਮਹਿਰੋਕ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਢੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਨਿਮਨ ਕਿਰਸਾਨੀ ਦੀਆਂ ਝਲਕਾਂ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਥੁੜਾਂ ਮਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਲੋੜ ਵੱਲ ਵੀ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰਨ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪੰਜਾਬੋਂ ਬਾਹਰਲੀ ਕੌਮੀ ਪ੍ਰਸ਼ਿਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾਵਲਕਾਰਾ ਡਾ. ਸ਼ਰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਆਂਚਲਿਕ ਨਾਵਲਾਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਬੇਸ਼ੱਕ ਸਾਧਾਰਣ ਹਨ ਪਰ ਸਾਹਿਲ ਦੀ ਕਲਾਤਮਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਅਤੇ ਆਂਚਲਿਕ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸਾਧਾਰਣ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਜੁੜ ਕੇ ਪਾਠਕ ਇਨਾਂ੍ਹ ਤੋਂ ਅਲਗ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।
ਨਾਵਲਕਾਰਾ ਡਾ. ਕਮਲ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸਾਹਿਲ ਨੂੰ ਮਨੱਖੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੰਢੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਹੈ ਜੋ ਇਨਾਂ੍ਹ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਇੰਜ ਹੀ ਸੰਪਾਦਕ " ਹੰਸ" ਰਜਿੰਦਰ ਯਾਦਵ ਨੇ ਪਥਰਾਟ ਨਾਵਲ ਦੇ ਇੱਕ ਚੈਪਟਰ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਤੱਰਕਾ "ਹੰਸ" ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਕਮਲੇਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਦੀ ਕੰਢੀ ਆਂਚਲਕਿਤਾ ਵਾਲੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਲਿਆ ਹੈ।ਸ਼ਾਲਾ! ਕੰਢੀ ਦਾ ਇਹ ਜੁਗਨੂ ਆਪਣੀ ਜਗਮਗਾਹਟ ਨਾਲ ਕੰਢੀ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੰਜ ਹੀ ਰੁਸ਼ਨਾਉਂਦਾ ਰਹੇ।
ਇਹ ਖਿੱਤਾ ਜੰਗਲਾਂ, ਡੂੰਘੇ ਚੋਆਂ ਅਤੇ ਖੱਡਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੈਂਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਜਮੀਨ ਉੱਚੀ ਨੀਵੀਂ, ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਟੋਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਘੱਟ ਉਪਜਾਊ ਹੈ।ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਤੋਂ ਉਚਾਈ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਤਰ ਡੂੰਘਾ ਹੈ।ਪਿਛਲੇ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਹਰ ਪੱਖ ਨੂੰ ਬਰੀਕੀ ਨਾਲ਼ ਛੂਹਣ ਦੀ ਸਫ਼ਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ।ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਦੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੀ ਬੋਲੀ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸਰਮਾਏ ਨੂੰ ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ ਹੈ।ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਧਾਵਾਂ ਨਾਵਲਾਂ, ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ, ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ, ਲੇਖਾਂ, ਕੋਸ਼ਾਕਾਰੀ ਆਦਿ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਿਆ ਹੈ।ਕੰਢੀ ਖੇਤਰ ਬਾਰੇ ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਮੌਲਿਕ ਸਿਰਜਣ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਦਾ ਨਾਵਲ 'ਪਥਰਾਟ' ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਨਾਵਲ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਉਂਗਲੀ ਫੜ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਓਬੜ-ਖਾਬੜ ਰਾਸਤਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਉਚਾਣਾਂ-ਨਿਵਾਣਾਂ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰਵਾਉਦਾ ਹੈ।ਪਾਤਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।ਪਾਠਕ ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਪਥਰੀਲੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਇੱਕਮਿੱਕ ਹੋਏ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
'ਕੁਆਰ ਝਾਤ' ਨਾਵਲ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। 'ਮਣ੍ਹੇ' ਨਾਵਲ ਰਾਹੀਂ ਡਾ. ਸਾਹਿਲ ਮਣ੍ਹੇ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਨਸਲਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਹੋਕਾ ਦਿੰਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਇਹਨਾਂ ਨਾਵਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਵੱਲ੍ਹ ਜਰੂਰ ਗਿਆ ਹੈ।ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ 'ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾਰੀ ਹਨ।ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਕਾਸ ਵਿਭਾਗ ਵਲੋਂ ਡਾ. ਸਾਹਿਲ ਤੋਂ ਕੰਢੀ ਪਹਾੜੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ ਤਿਆਰ ਕਰਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਕੋਸ਼ ਨੂੰ ਯਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿੳਰੋ ਵਲੋਂ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਇਹਨਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੰਢੀ ਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ, ਕੰਢੀ ਦੀਆਂ ਵਿਲੱਖਣਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ , ਕੰਢੀ ਦਾ ਕੰਠਹਾਰ (ਲੋਕ ਗੀਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿ) ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਲਾਂਬੜਾ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਨੇ ਕੰਢੀ ਖੇਤਰ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੇਖ ਲਿਖੇ ਹਨ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਨਾਮਵਰ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।ਇਹਨਾਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਘੁਮੱਕੜ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕੰਢੀ ਖਿੱਤੇ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਤੱਕਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ।ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਿਖਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬਾਗਾਂ, ਸੁੰਦਰ ਪਿੰਡਾਂ, ਦਰੁਗਮ ਰਾਸਤਿਆਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਤਸਵੀਰਕਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ।
ਡਾ. ਸਾਹਿਲ ਨੇ ਬਦਲਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸਰਮਾਏ ਵਾਂਗ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ ਹੈ।ਜਨਮ ਤੋਂ ਸਸਕਾਰ ਤੱਕ ਦੇ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਡਮੁੱਲਾ ਕਾਰਜ ਹੈ।ਇਹਨਾਂ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿਸਾਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।ਡਾ. ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੁਸਤਕਾਂ ਬਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅਲੋਚਕਾਂ,ਚਿੰਤਕਾਂ ਅਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਧਿਆਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ।ਡਾ. ਰਜਨੀਸ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਟਾਲਸਟਾਏ ਨੇ " ਕਜ਼ਾਕ" ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ " ਕਜ਼ਾਕ "ਬੋਲੀ ਨੂੰ,ਰਸੂਲ ਹਮਜਾਤੋਵ ਨੇ " ਮੇਰਾ ਦਾਗਿਸਤਾਨ " ਵਿੱਚ " ਆਵਾਰ" ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸਾਂਭਿਆ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ " ਪਥਰਾਟ " ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ" ਕੰਢੀ"ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸਾਂਭਿਆ ਹੈ।
ਸਾਹਿਤ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਨਾਵਲਿਸਟ ਪ੍ਰੋ. ਨਰਿੰਜਣ ਤਸਨੀਮ ਦਾ ਕਥਨ ਸੀ, ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਦਾ ਪਥਰਾਟ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਗ੍ਰਾਹਮ ਗ੍ਰੀਨ ਦੇ ਨਾਵਲ " ਪਾਵਰ ਐਂਡ ਗਲੋਰੀ " ਦੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈ।
ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੈਪਟਰ ਦਰ ਚੈਪਟਰ ਪਾਤਰ ਬਦਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ,ਪਰ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਹਰੇਕ ਚੈਪਟਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿ ਕੇ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪਰੋਂਦਾ ਹੈ।
ਉੱਘੇ ਵਿਦਵਾਨ ਡਾ. ਸੁਰਿੰਦਰ ਅਜਨਾਤ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ,ਕੰਢੀ ਆਂਚਲ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇ ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਪਥਰਾਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਇੰਜ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਫਣਿਸ਼ਵਰਨਾਥ ਰੇਣੂ ਦਾ ਮੈਲਾ ਆਂਚਲ,ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ,ਅਤੇ ਕੰਢੀ ਪਹਾੜੀ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਇੰਜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ, ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਹੁਲ ਸਾਂਕ੍ਰਿਤਾਇਨ ਨਾਲ ਯਾਤਰਾ ਤੇ ਨਿਕਲਿਆ ਹੋਵਾਂ।
ਸੀ. ਆਰ. ਮੌਦਗਿਲ( ਸਾਬਕਾ ਡਾਇਰੈਕਟਰ, ਹਰਿਆਣਾ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ) ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਮੈਂ " ਪਥਰਾਟ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਕੰਢੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ " ਮੇਰਾ ਦਾਗਿਸਤਾਨ" ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਰਸੂਲ ਹਮਜਾਤੋਵ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ।
ਪੰਜਾਬੀ-ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਉੱਚਕੋਟੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਉਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਗਾਸੋ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਪਥਰਾਟ ਦਾ ਹਰੇਕ ਪਾਤਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਪਾਤਰ, ਪਾਤਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਸਗੋਂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਾਂਗ ਗੂੰਜਦੇ ਹਨ।ਸਿਰਮੌਰ ਨਾਵਲਕਾਰ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਨੂੰ ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਂਚਲਿਕਤਾ ਦਾ ਅਸਲ ਜੀਵਨ ਧੜਕਦਾ ਹੋਇਆ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੋਜੀ ਵਿਦਵਾਨ ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰਿਤਪਾਲ ਮਹਿਰੋਕ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਢੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਨਿਮਨ ਕਿਰਸਾਨੀ ਦੀਆਂ ਝਲਕਾਂ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਥੁੜਾਂ ਮਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਲੋੜ ਵੱਲ ਵੀ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰਨ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪੰਜਾਬੋਂ ਬਾਹਰਲੀ ਕੌਮੀ ਪ੍ਰਸ਼ਿਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾਵਲਕਾਰਾ ਡਾ. ਸ਼ਰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਆਂਚਲਿਕ ਨਾਵਲਾਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਬੇਸ਼ੱਕ ਸਾਧਾਰਣ ਹਨ ਪਰ ਸਾਹਿਲ ਦੀ ਕਲਾਤਮਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਅਤੇ ਆਂਚਲਿਕ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸਾਧਾਰਣ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਜੁੜ ਕੇ ਪਾਠਕ ਇਨਾਂ੍ਹ ਤੋਂ ਅਲਗ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।
ਨਾਵਲਕਾਰਾ ਡਾ. ਕਮਲ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸਾਹਿਲ ਨੂੰ ਮਨੱਖੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੰਢੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਹੈ ਜੋ ਇਨਾਂ੍ਹ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਇੰਜ ਹੀ ਸੰਪਾਦਕ " ਹੰਸ" ਰਜਿੰਦਰ ਯਾਦਵ ਨੇ ਪਥਰਾਟ ਨਾਵਲ ਦੇ ਇੱਕ ਚੈਪਟਰ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਤੱਰਕਾ "ਹੰਸ" ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਕਮਲੇਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ ਦੀ ਕੰਢੀ ਆਂਚਲਕਿਤਾ ਵਾਲੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਲਿਆ ਹੈ।ਸ਼ਾਲਾ! ਕੰਢੀ ਦਾ ਇਹ ਜੁਗਨੂ ਆਪਣੀ ਜਗਮਗਾਹਟ ਨਾਲ ਕੰਢੀ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੰਜ ਹੀ ਰੁਸ਼ਨਾਉਂਦਾ ਰਹੇ।
ਸੰਪਰਕ: 94638-51568
Comments
ਸਾਹਿਤ ਸਰੋਦ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ
- ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਪਾਸ਼-ਪਾਸ਼: ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ
- ਕੰਢੀ ਦਾ ਜੰਮਿਆ-ਜਾਇਆ ਤੇ ਪਰਨਾਇਆ : ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ 2021 ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਅਵਲੋਕਨ: ਪੁਸਤਕ ਸੰਦਰਭ
- ਸਈਦ ਅਖਤਰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ -ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ : ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ
- ਪੰਜਾਬੀ ਜੁਬਾਨ ਦਾ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਾਇਰ ਐਸ ਐਸ ਮੀਸ਼ਾ - ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰੱਤੂ
- ਪਾਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ -ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਉਜੜਤਾ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਦੋ ਗੱਲਾਂ - ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਮੀਰ
- ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ! –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਰੂਬਰੂ 'ਲਵ ਪੰਜਾਬ' –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਜੁਝਾਰਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪਾਸਾਰ - ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਮੁੱਛ ਰੱਖੀ ਆ… - ਡਾ. ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਵੈਰ ਪੈ ਗਿਆ. . . -ਸੁਰਜੀਤ ਮਾਨ
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਿਉਂ? - ਡਾ. ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ
- ਸਲੇਟੀ ਰੰਗੀ ਧੁੰਦ ਦਾ ਤਰਜ਼ਮਾਂ ‘ਕਿੱਸਾ ਪੰਜਾਬ’ - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਇਨਾਮ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਪਾਸ਼: ਉਸਦਾ ਯੁੱਗ, ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ
- ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਫੁਲਕਾਰੀ ਵਰਗਾ ਹੈ ਹਰਮੇਸ਼ ਕੌਰ ਯੋਧੇ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਪਿੱਤਰ-ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਨਾਰੀ ਦਮਨ : ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ - ਜੀਤਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਬਾਲ-ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆਤਮਿਕ ਸੇਧਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬਾਲ ਲੇਖਕ ਮੰਗਲਦੀਪ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਹੇ ਭਗਵਾਨ ਪਲੀਜ਼! ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਣਾ! - ਰਚਨਾ ਯਾਦਵ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ ਦਾ ਨਾਵਲ: ਖਾਲੀ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ
- ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਕਲਾ ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਘਾਲਣਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ -ਪਾਵੇਲ ਕੁੱਸਾ
- ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅੰਦਰ ਸਾਲ 2014 - ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਫ਼ਿਲਮ ਕਲਾ ਅਤੇ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ -ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਬੇਰੀ ਦਾ ਬੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਪੁੱਤਰ- ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਮੀ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ -ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੀਲੋਂ
- ਸਮਾਜਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਐਸ ਅਸ਼ੋਕ ਭੌਰਾ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਣੀ: ਗੁਰਚਰਨ ਰਾਮਪੁਰੀ -ਚੰਦਰ ਮੋਹਨ
- ਪਿਆਰ ਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਕਵੀ : ਪ੍ਰੋ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਹੈਦਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੂਨੀ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ - ਹਰਮੀਤ ਢਿੱਲੋਂ
- ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਭਾਸ਼ਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਬਿਪਨ ਚੰਦਰਾ -ਇਰਫ਼ਾਨ ਹਬੀਬ
- ਮੇ ਆਈ ਕਮ ਇਨ ਮੈਡਮ ? –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ’ -ਅਮੋਲਕ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤਾ ਤੇ ਇਨਾਮ ਇਕਰਾਮ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਵਾਰਿਸ ਲੁਧਿਆਣਵੀ-ਅਕੀਲ ਰੂਬੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ: ਵਿਭਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਅਹਿਮ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ -ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅੱਜ ਦੇ ਪ੍ਰਪੇਖ ਵਿੱਚ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬਧਤਾ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੇਅਰ
- ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਤਰੱਕੀ-ਪਸੰਦ ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ -ਪ੍ਰੋ. ਨਰਿੰਜਨ ਤਸਨੀਮ
- ਗ਼ਦਰੀ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਦੂਜੀ) - ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਪਹਿਲੀ)- ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਤੁਰ ਗਈ ਮਿੱਠੀ ਤੇ ਸੁਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਮਲਿਕਾ ਸ਼ਮਸ਼ਾਦ ਬੇਗਮ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਲਾਹੌਰ ਲਿਟਰੇਰੀ ਫ਼ੈਸਟੀਵਲ: ਚੰਦ ਤਾਸੁਰਾਤ - ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ੋਇਬ ਆਦਿਲ
- ਹਾਇਕੂ : ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਆਮਦ -ਹਰਵਿੰਦਰ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ’ਚ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਸਮੇਂ ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਵਤਨ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਂ ਸੁਨੇਹਾ
- ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ -ਡਾ. ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਹੁਣ ਇਹ ਉਹ ਜ਼ੀਰਵੀ ਨਹੀਂ -ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਨਵਾਂ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਮਾਨੁਸ਼ੀ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ : ਇੱਕ ਸ਼ੁਭ-ਸ਼ਗਨ -ਡਾ. ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਨਾਵਲ ‘ਤੀਵੀਂਆਂ‘ ਵਿਚਲਾ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਨਵੇਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਬੋਧ ਦੀ ਲਿਖਾਇਕ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ ਮਹਾਂ ਕੰਬਣੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੋਇਲ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਬਿੰਦਰੱਖੀਆ: ਤਿੜਕੇ ਘੜੇ ਦਾ ਪਾਣੀ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਸਾਹਿਤ, ਸਮਾਜ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਵੱਲੋਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਯੋਗਦਾਨ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਵਿਵਾਦਤ ਪੁਸਤਕਾਂ: ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਸੰਗ -ਸ਼ਬਦੀਸ਼
- ਸਰਘੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਮਘਦਾ ਸੂਰਜ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ - ਜਸਵੀਰ ਕੌਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਹਜ਼ਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ,ਮਿਟਤਾ ਨਹੀਂ ਨਿਸ਼ਾਂ ਮਗਰ – ਮਨਦੀਪ
- ਸਾਡਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਅੱਡਾ-ਖੱਡਾ The game of life ਬਾਰੇ - ਪਰਮਜੀਤ ਕੱਟੂ
- ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬੇਰੁਖੀ ਦਾ ਮੰਜ਼ਰ -ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ
- ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਾ ਨੁਸਖ਼ਾ -ਲੂ ਸ਼ੁਨ
- ਜੂਨ ਦੇ ਗ਼ਦਰੀ ਸ਼ਹੀਦ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਨੇਮਾ :ਇੱਕ ਪਿਛਲਝਾਤ -ਕੁਲਵਿੰਦਰ
- ਮਹਿਦੀ ਹਸਨ : ਅਬ ਕੇ ਹਮ ਬਿਛੜੇ ਤੋ ਕਭੀ ਖ਼ੁਆਬੋਂ. . . - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਗੈਬਰੀਅਲ ਗਾਰਸ਼ੀਆ ਮਾਰਕੇਜ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾਵਾਂ - ਤਨਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕੰਗ
- ਲਿਖਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਬਿਲਕੁਲ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਏਥੇ ਸਰਵਣ ਪੁੱਤਰ ਲੇਖਾ ਮੰਗਦੇ… -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਕਵਿਤਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਧੜਕਣ ਹੈ ਪਰ “ਕਵਿਤਾ” ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਹੀ - ਇਕਬਾਲ
- ਸਟੇਟ ਦੇ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਕਰਾਰਾ ਥੱਪੜ ਫ਼ਿਲਮ “ਪਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ” - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫਤਿਹ
- 'ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ' ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ - ਸੁਰਜੀਤ ਗੱਗ
- ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਮਨੁੱਖਤਾ, ਪਛਾਣ, ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਹੋਣੀ ਦੇ ਮਸਲੇ ਉਠਾਉਂਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਬੂਵਆਰ ਦਾ ਨਾਰੀਵਾਦ' - ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਛੇੜੋ-ਛੇੜੋ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਕਰੋ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਹੱਲਾ-ਗੁੱਲਾ - ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ
- ਅਮਿਤੋਜ : ਗੁਆਚੀ ਪੁਸ਼ਤ ਦਾ ਪ੍ਰਵਚਨ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ: ਇੱਕ ਸੀ ਫ਼ਰਖ਼ੰਦਾ ਲੋਧੀ -ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਸ਼ਟ` (ਡਾ.)
- ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ‘ਇੱਕ ਪਾਸ਼ ਇਹ ਵੀ’ -ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਉਲ
- ਬੇਬਾਕ ਤੇ ਫ਼ੱਕਰ ਲੇਖਕ ਸੀ `ਗੁਰਮੇਲ ਸਰਾ` -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਰਾਜੀਵ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਆਤੂ ਖੋਜੀ: ਅੰਬਰ ਲੱਭ ਲਏ ਨਵੇਂ ਨਿਸ਼ਾਨਿਆਂ ਨੇ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਦਾ ਵਾਰਸ : ਸਾਈਂ ਜ਼ਹੂਰ ਅਹਿਮਦ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ੌਂਕੀ
- ‘ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਗਾਗਰ’ ਮੇਰੀ ਮਨਪਸੰਦ ਪੁਸਤਕ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਗੱਲ ਸੁਣ ਆਥਣੇ ਨੀ ... –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਬਾਬਾ ਜੀ ਸੁਣਦੇ ਪਏ ਹੋ... - ਯੁੱਧਵੀਰ ਸਿੰਘ ਆਸਟਰੇਲੀਆ
- ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਨਹੀਂ ਰਹੇ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ