Thu, 18 April 2024
Your Visitor Number :- 6982133
ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਤੇ ਮੈਂ -ਸੁਕੀਰਤ
Posted on:- 11-02-2012
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸ ਨਾਲ ‘ਮੈਂ’ ਜੋੜਨਾ ਹਉਮੈ ਦੀ ਮੁਸ਼ਕ ਮਾਰਦਾ ਹੈ; ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਮੈਨੂੰ ਹੈ।
ਪਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰੋਂ ਸਭ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੀ ਉਮ੍ਹਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਬਾਵਜੂਦ ਇਸ ਤੱਥ ਦੇ ਕਿ ਮੈਂ ਦੁੱਗਲ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਨਿਜੀ ਜਾਣੂੰ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।
ਇਹ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਪ੍ਰਸੰਸਕ ਰਹੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ‘ਫ਼ੈਨ’ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕੁਝ ਕੁ ਗੱਲਾਂ, ਅਤੇ ਬਿਤਾਈਆਂ ਥੋੜ੍ਹੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾ ਨਾਲ ਸਾਂਝਿਆਂ ਕਰ ਕੇ ਖੁਦ ਖੀਵੇ ਹੋਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹੈ।
ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦਾ ਸਿਰਜਣਾ ਕਾਲ ਏਨਾ ਲੰਮਾ ਹੈ, ਜਿੰਨੀ ਔਸਤ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਉਮਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅੱਜ ਤੋਂ ਚਾਰ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਬਾਲਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨ ਜੋਗਾ ਹੋਇਆ, ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਆਪਣੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੇਖੋਂ ਅਤੇ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ, ਗਾਰਗੀ, ਧੀਰ, ਸਰਨਾ ਅਤੇ ਅਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ - ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸ਼ਾਹਸਵਾਰ ਸਰਗਰਮ ਸਨ। ਨਵਤੇਜ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ, ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ, ਸੁਖਬੀਰ ਅਤੇ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਵੀ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਵਜਦੇ ਨਾਂਅ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਸਹਿਤਕ ਆਕਾਸ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਅੱਟਿਆ ਪਿਆ ਸੀ; ਪਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਚਮਕੀਲਾ, ਸਭ ਤੋਂ ਲੁਭਾਉਣਾ ਤਾਰਾ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਸਨ। ਜਿੰਨਾ ਰਸ ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਲਭਦਾ ਸੀ, ਜਿੰਨਾਂ ਸੁਆਦਾਂ-ਮੱਲਿਆ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸਾਂ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀਆਂ ਨਹੀਂ।
ਅੱਜ ਵੀ, ਆਪਣੇ ਚੇਤੇ ਨੂੰ ਰਤਾ ਵੀ ਝੰਜੋੜੇ ਬਿਨਾ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂਅ ਫਟਾਫਟ ਕੇਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ: ਸਵੇਰ ਸਾਰ, ਪਿੱਪਲ ਪੱਤੀਆਂ, ਪਾਰੇ ਮੈਰੇ, ਕੁੜੀ ਕਹਾਣੀ ਕਰਦੀ ਗਈ…. ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਲਾਸਕੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਅਤੇ 90-ਵਿਆਂ ਵਿਚ ਛਪੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਛੇਕੜਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਪਸੰਦ ਹੀ ਨਾ ਆਈਆਂ। ਪਰ, ਮੈਂ ਰਤਾ ਅਗਾਂਹ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਗੱਲ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਮਿਲਣੀ ਦੀ।
ਪਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰੋਂ ਸਭ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੀ ਉਮ੍ਹਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਬਾਵਜੂਦ ਇਸ ਤੱਥ ਦੇ ਕਿ ਮੈਂ ਦੁੱਗਲ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਨਿਜੀ ਜਾਣੂੰ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।
ਇਹ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਪ੍ਰਸੰਸਕ ਰਹੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ‘ਫ਼ੈਨ’ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕੁਝ ਕੁ ਗੱਲਾਂ, ਅਤੇ ਬਿਤਾਈਆਂ ਥੋੜ੍ਹੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾ ਨਾਲ ਸਾਂਝਿਆਂ ਕਰ ਕੇ ਖੁਦ ਖੀਵੇ ਹੋਣ ਦਾ ਜਤਨ ਹੈ।
ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦਾ ਸਿਰਜਣਾ ਕਾਲ ਏਨਾ ਲੰਮਾ ਹੈ, ਜਿੰਨੀ ਔਸਤ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਉਮਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅੱਜ ਤੋਂ ਚਾਰ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਬਾਲਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨ ਜੋਗਾ ਹੋਇਆ, ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਆਪਣੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੇਖੋਂ ਅਤੇ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ, ਗਾਰਗੀ, ਧੀਰ, ਸਰਨਾ ਅਤੇ ਅਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ - ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸ਼ਾਹਸਵਾਰ ਸਰਗਰਮ ਸਨ। ਨਵਤੇਜ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ, ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ, ਸੁਖਬੀਰ ਅਤੇ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਵੀ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਵਜਦੇ ਨਾਂਅ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਸਹਿਤਕ ਆਕਾਸ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਅੱਟਿਆ ਪਿਆ ਸੀ; ਪਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਚਮਕੀਲਾ, ਸਭ ਤੋਂ ਲੁਭਾਉਣਾ ਤਾਰਾ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਸਨ। ਜਿੰਨਾ ਰਸ ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਲਭਦਾ ਸੀ, ਜਿੰਨਾਂ ਸੁਆਦਾਂ-ਮੱਲਿਆ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸਾਂ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀਆਂ ਨਹੀਂ।
ਮੈਨੂੰ ਮੁੱਢਲੇ ਵਰਿਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ-ਦੀਦਾਰੇ ਕਰਨ ਦੇ ਮੌਕੇ ਮਿਲਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਇਸ ਚਹੇਤੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਪੱਛੜ ਕੇ ਮਿਲ ਕੇ ਸਕਿਆ, ਉਹ ਵੀ ਪਰਦੇਸੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ। 1974 ਦਾ ਸਾਲ ਸੀ; ਮਾਸਕੋ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਦੂਜਾ ਵਰ੍ਹਾ।ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਫ਼ਰੈਂਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਮਾਸਕੋ ਵਿਚ ਬਤੌਰ ਅਨੁਵਾਦਕ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿੱਘ-ਦਿਲੀ ਪਤਨੀ ਹਰਦੇਵ ਦਾ ਘਰ ਮਾਸਕੋ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਘਰ’ ਵੀ ਸੀ। ਫਰੈਂਕ ਭਰਾ ਜੀ ਦੁੱਗਲ ਹੋਰਾਂ ਉੱਤੇ ਪੀ.ਐਚਡੀ. ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਉਹ ਡਾ. ਫ਼ਰੈਂਕ ਬਣ ਗਏ। ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਕਿਸੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿਚ ਮਾਸਕੋ ਆਏ, ਅਤੇ ਫ਼ਰੈਂਕ-ਹਰਦੇਵ ਜੋੜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਸੱਦਿਆ। ਮੈਂ ਵੀ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਸਾਂ।
ਲੰਮੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸਨ ਹੀ, ਆਪਣੇ ਇਕਹਿਰੇ ਸਰੀਰ ਕਾਰਨ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਹੋਰ ਵੀ ਕੱਦਾਵਰ ਭਾਸਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਲਾਇਤੀ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਸਲੀਕੇਦਾਰ ਸੂਟ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਥਾਂ ਕਿਸੇ ‘ਉੱਚ-ਦੁਮਾਲੜੇ’ ਅਫ਼ਸਰ ਵਰਗੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਸਨ ਵੀ। ਰੂਸ ਵਿਚ ਮਹਿਮਾਨਨਵਾਜ਼ੀ ਸਮੇਂ ਵੋਦਕਾ ਪੀਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੈ; ਪਰ ਮੇਰਾ ਚੇਤਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੀਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਪਰ ਮੇਰਾ ਚੇਤਾ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫ਼ਰੈਂਕ ਭਰਾ ਜੀ ਤੇ ਮੈਂ, ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗਲਾਸੀ ਨੂੰ ਮਹਿਮਾਨ ਦੇ ਇਹਤਰਾਮ ਵਿਚ ਤਜਿਆ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੁਝ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਵੋਦਕਾ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਦਿਤੀ ਹੋਣੀ ਹੈ, ਤੇ ਕੁਝ ਅਲ੍ਹੜ ਉਮਰ ਦੇ ਨਿਸੰਗ ਉਮਾਹ ਨੇ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸੰਗਾਊ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਉਲਟ ਆਪਣੇ ਚਹੇਤੇ ਲੇਖਕ ਨਾਲ ਪਟਾਕ ਪਟਾਕ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲਗ ਪਿਆ।
“ ਤੁਸੀ ਮੇਰੇ ਮਨਪਸੰਦ ਲੇਖਕ ਹੋ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਵਲ ਵੀ..”
ਘੱਟਬੋਲੜੇ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਮੇਰੀਆਂ ਸ਼ੇਖੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁਪਚਾਪ ਸੁਣਦੇ ਰਹੇ।
“ ਤੁਹਾਡੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਨਾ, ‘ਅੰਮੀ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਗਿਐ’ … ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਹੈ । ਮੇਰੇ ਅੰਮੀ ਜੀ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਏਥੇ ਮਾਸਕੋ ਆਏ ਸਨ.. ਪਾਰਟੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ, ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ। ਘਰ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਸੁਰਖਰੂ ਮੇਰੇ ਅੰਮੀ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਮੁੜ ਜਵਾਨ ਹੋ ਗਏ ਲਗਣ ਲਗ ਪਏ ਸਨ। ਇਕ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕੀ ਸਾਥੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੁੱਲ ਭੇਟ ਕੀਤੇ.. ਉਸ ਗੁਲਦਸਤੇ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਸਜਾਈ ਰਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ, ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਨਾ ਥੱਕਦੇ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੱਖਰੀ ਹੀ ਲਿਸ਼ਕ ਹੁੰਦੀ।ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਚੇਤੇ ਆਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਮੀ ਦੇ ਖੇੜੇ ਦਾ ਭੇਤ ਵੀ ਸਮਝ ਆਇਆ। ਬੜਾ ਲਾਡ ਆਇਆ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਮੀ ਜੀ ‘ਤੇ..”
ਮੈਂ, ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦਾ ‘ਫ਼ੈਨ’, ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿਚ ਹੀ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਬਸ ਨਿੰਮ੍ਹਾ ਨਿੰਮ੍ਹਾ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਰਹੇ।
ਬੜੇ ਵਰ੍ਹੇ ਲੰਘ ਗਏ, ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਕਦੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਾ ਹੋਈ। ਭਾਂਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦੀਆਂ ਤਾਜ਼ਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸਾਂਹਵੇਂ ਊਣੀਆਂ ਜਾਪਣ ਲਗ ਪਈਆਂ ਸਨ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੜਚੋਲਕ ਸਮਝ ਆ ਗਈ ਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਉਣਸ ਲਗਣ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਉਹ ਮੇਰੇ ਚਹੇਤੇ ਲੇਖਕ ਕਿਉਂ ਰਹੇ ਸਨ। ਜੇ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਈਏ ਤਾਂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਪਹਿਲੇ ਲੇਖਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੱਧ-ਵਰਗ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਚਿਤਰਿਆ। ਉਂਜ ਵੀ, ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੱਧ-ਵਰਗ ਦੇ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਕ ਵਧ ਅਤੇ ਚਿਤੇਰੇ ਘੱਟ ਸਨ। ਉਸ ਵਰਗ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਧੁਰਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਲੇਖਕ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰਾ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਪੇਂਡੂ ਅਣਹੋਇਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਨਿਮਨ ਵਰਗ ਦੀਆਂ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਸੀ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਪਹਿਲੇ ਲੇਖਕ ਸਨ ਜੋ ਜਹਾਜ਼ ਵਰਗੀਆਂ ਕੋਠੀਆਂ, ਤ੍ਰੇਲ ਧੋਤੇ ਸਾਵੇ ਮਖਮਲੀ ਲਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪਰਦੇ-ਕੱਜੀਆਂ ਬਾਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਵੱਡੇ ਗੋਲ ਕਮਰਿਆਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਆਏ। ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਲੇਖਕ ਸਨ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਸਹਿਜ ਪ੍ਰੀਤ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਜਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹੀ-ਲਿਖੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਔਰਤ ਦੀਆਂ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਰੂਮਾਨੀ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸੀ। ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਲੇਖਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਨੋਖੇ ਦੁੱਗਲੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ‘ਬੁਲ੍ਹੀਆਂ ਤੇ ਬੁਲ੍ਹੀਆਂ, ਹੋਠਾਂ ਤੇ ਹੋਠ’ ਵਰਗੀਆਂ ਸਪਸ਼ਟ ਬਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਥਾ-ਪਟਲ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ। ਰੱਜੇ-ਪੁੱਜੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਦੀ ਮਾਨਸਕਤਾ ਦੀ ਸਹਿਜ ਅਤੇ ਸੁਬਕ ਬਿਆਨੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਦੇ ਚੋਣਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਖਰੇ ਖੜੇ ਲਭਦੇ ਸਨ।
ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਨਿਰੋਲ ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਨੁਭਵਾਂ ਵਾਲੇ, ਅਤੇ ਔਰਤ-ਜ਼ਾਤ ਦੇ ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਹੱਕਾਂ ਦੇ ਝੰਡਾ-ਬਰਦਾਰ ਪਾਠਕ ਲਈ ਦੁੱਗਲ ਵਰਗੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਸ਼ੈਦਾਈ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਸੀ । 1999 ਵਿਚ, ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਂਪਣੇ ਕੁਝ ਪਸੰਦੀਦਾ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਭੇਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਜ਼ਾਹਰਾ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਦਾ ਨਾਂਅ ਉਸ ਨਿੱਕੜੀ ਜਿਹੀ ਫ਼ਹਿਰਿਸਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।
ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪੋਸਟ ਕਾਰਡ ਆਇਆ; ‘ਬੀਬੀ ਸੁਕੀਰਤ’ ਦੇ ਨਾਂਅ ‘ਤੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋ ਕੁ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕਿਤਾਬ ਭੇਜਣ ਲਈ ਧਨਵਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸਦੀ ਰਸਮੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਮਾਯੂਸੀ ਹੋਈ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਚੰਦ ਸਫ਼ੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਲਟੇ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਣ ਸੀ ਕਿ ਲੇਖਕ ਕੋਈ ਬੀਬੀ ਨਹੀਂ …। ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਤੇ ਨਿਰਣਈ ਸਬਕ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਭੇਜ ਕੇ ਇਹ ਆਸ ਨਾ ਰੱਖੋ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਪੁੰਗਰਦੀ ਕਲਮ ਲਈ ਵਕਤ ਜ਼ਰੂਰ ਕੱਢੇਗਾ। ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਮਾਣ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਵੀ- ਦਾ ਧੁਰਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਮਸਰੂਫ਼ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਰੋਜ਼ ਪੁਜਦੀਆਂ, ਭੇਟਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਕਿਸ ਕਿਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਵਕਤ ਕੱਢਣ!
ਸਾਲ ਕੁ ਹੋਰ ਲੰਘ ਗਿਆ। ਮੇਰੀ ਇਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਦੋਸਤ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਲੈਣ ਮੈਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਡਾਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅੱਡੇ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ-ਹਾਲ ਭਾਂਅ ਭਾਂਅ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਬੈਠੇ ਦਿਸ ਪਏ; ਨਾਲ ਕੋਈ ਨਫ਼ੀਸ ਸਾੜ੍ਹੀ ਪਹਿਨੀ, ਹੁਸੀਨ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਰਤਾ ਕੁ ਜੱਕੋ-ਤੱਕੇ ਮਗਰੋਂ, ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਤਿਹ ਬੁਲਾਵਾਂ ਕਿ ਨਾ ( ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਮੈਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਸਨ) ਮੈਂ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਚਲੇ ਗਿਆ।
‘ ਸਤ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ, ਦੁੱਗਲ ਜੀ!”, ਮੈਂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਕਿਹਾ।
ਕਿਸੇ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਭਾਂਪਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਕੇ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ‘ਤੁਸੀ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ। ਮੇਰਾ ਨਾਂਅ ਸੁਕੀਰਤ ਹੈ। ਪਰ ਅਸੀ ਬਹੁਤ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਡਾ. ਫ਼ਰੈਂਕ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਘਰ ਮਾਸਕੋ ਮਿਲੇ ਸਾਂ’।
ਆਪਣੀ ਮਾਸਕੋ ਫੇਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਕਿੱਥੋਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸਾਂ। ਤਿੰਨ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅਲੂੰਆਂ ਜਿਹਾ ਮੁੰਡਾ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਜਿਸਨੇ ਡੁਲ੍ਹ- ਡੁਲ੍ਹ ਪੈਂਦੇ ਪ੍ਰਸੰਸਕ ਪਾਠਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਚਾਰ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਣ, ਉਹ ਯਾਦ ਰਹਿ ਵੀ ਕਿਵੇਂ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੈਦਾਈਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਨਾਲ ਮਿਲਣੀਆਂ ਚੇਤੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ਼ਟ ਨੂੰ ਤਾਂ ਨਿਤ-ਦਿਨ ਉਸਦੇ ਨਵੇਂ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਸ਼ੈਦਾਈ ਆਣ ਘੇਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੈਠੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਤੁਆਰਫ਼ ਕਰਾਇਆ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਆਇਸ਼ਾ ਸੀ। ਦੋ ਕੁ ਉਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਰਸਮੀ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜੋ ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ: ‘ਕਿਸਨੂੰ ਲੈਣ ਆਏ ਹੋ? ਤੁਹਾਡੀ ਮਹਿਮਾਨ ਕਿੱਥੋਂ ਆ ਰਹੀ ਹੈ? ਤੁਸੀ ਆਪ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋ?’
ਮੈਂ ਇਹ ਤਾਂ ਦਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੇਤੇ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਉਭਰਦੇ ਨਾ ਦੇਖ ਕੇ ਇਹ ਗੱਲ ਗੋਲ ਕਰ ਗਿਆ ਕਿ ਅਜੇ ਸਾਲ ਕੁ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬ ਭੇਜਣ ਵਾਲੀ ‘ਬੀਬੀ’ ਸੁਕੀਰਤ ਮੈਂ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆ ਰਹੇ ਓਸੇ ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਆਉਣੇ ਸਨ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਮੇਰੀ ਦੋਸਤ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ; ਇਕੱਠੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਡੀਕਦਿਆਂ ਕੁਝ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜੋ ਪਾਠਕ ਆਪਣੇ ਚਹੇਤੇ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਲੇਖਕ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੱਲਾਂ ਮੈਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਬਸ ਨਿੰਮ੍ਹਾ ਨਿੰਮ੍ਹਾ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਮੇਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਇਕ ਸਤਰੇ ਜਵਾਬ ਦੇਂਦੇ ਰਹੇ। ਤੇ ਫੇਰ ਜਹਾਜ਼ ਆਣ ਉਤਰਿਆ…
ਪੰਜ ਸਾਲ ਹੋਰ ਲੰਘ ਗਏ। ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾ ਦੇ ਸਾਲਾਨਾ ਸਾਹਿਤਕ ਕਲੰਡਰ ਲਈ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦੀ ਚੋਣ ਹੋਈ। ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਛਪਣੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਾਸਤੇ ਸਮਾਂ ਮੰਗਣ ਲਈ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕੀਤਾ।
‘ ਮੈਂ ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ ਸੁਕੀਰਤ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਦੁੱਗਲ ਜੀ। ਸਤ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ!’
‘ ਸਤ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ! ਦੱਸੋ…’
ਮੇਰਾ ਨਾਂਅ ਕੋਈ ਤੇਜਿੰਦਰ ਜਾਂ ਸੁਰਿੰਦਰ ਤਾਂ ਹੈ ਨਹੀਂ। ਮੈਨੂੰ ਵਹਿਮ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਨਾਂਅ ਸੁਣ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਤੇ ਵਿਚ ਹੁਣ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਪਛਾਣ ਉਭਰ ਹੀ ਆਵੇ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਗਾਰੇ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
‘ ਮੈਂ ‘ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾ’ ਤੋਂ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਲੰਧਰੋਂ। ਪਰਚੇ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਛਾਪਣੀ ਹੈ, ਸਮਾਂ ਤੈਅ ਕਰਨ ਲਈ ਫੋਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਯਾਦ ਹੋਵੇ ਅਸੀ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਉੱਤੇ ਮਿਲੇ ਸਾਂ.. ਜਦੋਂ ਤੁਸੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆ ਰਹੇ ਕੁਝ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈਣ ਆਏ ਹੋਏ ਸੌ..’
‘ਹਾਂ, ਹਾਂ। ਯਾਦ ਹੈ, ਹਰਕੀਰਤ ਜੀ.. ਤੁਸੀ ਦਿੱਲੀ ਕਦੋਂ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਬਾਹਰ ਘੱਟ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ’।
ਮੈਂ ਤਾਰੀਕ ਤੈਅ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਇਹ ਦੱਸਣੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰ ਗਿਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਨਾਂਅ ਹਰਕੀਰਤ ਨਹੀਂ।
ਮੁਲਕਾਤ ਹੋਈ, ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦੇ ਹੌਜ਼ ਖਾਸ ਵਾਲੇ ਘਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਅੱਟੇ ਹੋਏ ਸੌਣ-ਕਮਰੇ ਵਿਚ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ 88 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਵਧ ਉਮਰ ਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੇਤੰਨ। ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਬੇ ਵੀ ਹੋਏ; ਸੁਹਣੀ ਬੱਝੀ ਦਸਤਾਰ, ਵਧੀਆ ਪ੍ਰੈਸ ਕੀਤਾ ਕੁਰਤਾ-ਚੂੜੀਦਾਰ, ਵਾਸਕਟ ਦੀ ਥਾਂ ਢਿੱਲਾ ਜਿਹਾ ਅੱਧੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਵਾਲਾ ਸੁਐਟਰ। ਠੰਡ ਅਜੇ ਏਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਤਰੀ, ਪਰ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਤਕਾਜ਼ਾ ਸੀ ਸ਼ਾਇਦ।
ਦੋ-ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ ਬੜੇ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਜੋ 25 ਦਸੰਬਰ 2005 ਦੇ ਐਤਵਾਰਤਾ ਵਿਚ ਛਪੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹਨ। ਜੋ ਨਹੀਂ ਦਰਜ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਦੁੱਗਲ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣੋਂ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਸੰਸਕ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਬੇਝਿਜਕ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦ-ਭੰਡਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ-ਚੋਣ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ ਪਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਪੋਖਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਦਾਦਕਾ ਪਿਛੋਕੜ ਪੋਠੋਹਾਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿਚ ਪੋਠੋਹਾਰੀ ਨਹੀਂ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਪਰ ਉਸ ਮਿੱਠੀ ਜ਼ਬਾਨ ਨੂੰ ਮੈਂ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸਿੱਖਿਆ-ਵਰਤਿਆ ਹੈ।
ਨੇੜਤਾ ਅਤੇ ਨਿੱਘ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਘੜੀਆਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣੋਂ ਵੀ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ ਕਿ ਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ‘ਬੀਬੀ ਸੁਕੀਰਤ’ ਲਿਖ ਕੇ ਇਕ ਪੋਸਟ-ਕਾਰਡ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਾਂਭਿਆ ਪਿਆ ਹੈ।
ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਨਿੰਮ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਮੁਸਕਰਾਏ। ਪੋਸਟਕਾਰਡ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਚੇਤੇ ਹੋਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਬੀਬੀ ਤੋਂ ਬੀਬਾ ਬਣ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸੰਸਕ ਦੀ ਭਰਵੀਂ ਸਲਾਹੁਤਾ ਤੋਂ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਮਖਮੂਰ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ।
ਪਰ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸੰਸਕ, ਆਪਣਾ ਇਕ ਸਵਾਲ ਗੋਲ ਹੀ ਕਰ ਗਿਆ ਜਿਸਨੂੰ ਪੁੱਛਣ ਦੀ ਉਹ ਮਨ ਵਿਚ ਧਾਰ ਕੇ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹੀ ਦੁੱਗਲ ਜੋ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਕਰਾਫ਼ਟ ਦਾ ਮਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਆਪਣੀਆਂ ਛੇਕੜਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਏਨਾ ਨੌਸਿਖੀਆ ਕਿਉਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਚਹੇਤਾ ਲੇਖਕ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਵੱਡੇ ਮਹੱਤਵ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਉਸਾਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ, ਪਿੱਛੋਂ ਜਾ ਕੇ ਵੱਡੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਅਣਗੌਲੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲ਼ਿਖਣ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤਕ ਕਿਵੇਂ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਵਾਲ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਕੀਤਾ ਹੀ ਨਾ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰਲਾ ‘ਫੈਨ’ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਨੂੰ ਉਮਰ ਦੇ ਇਸ ਪੜਾਅ ਉੱਤੇ ਬੇਆਰਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਤੇ ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿਰਜਕ ਦੀਆਂ ਸਿਖਰਲੀਆਂ ਅਤੇ ਯਾਦ ਰਖਣ ਯੋਗ ਰਚਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਮੇਟ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।
ਪਰ ਉਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਬਾਰੇ ਇਕ ਆਖਰੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ।
ਮੈਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਟੇਪਬੱਧ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਲਿਖਤੀ ਸਵਾਲ ਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਭੇਜਦਾ ਹਾਂ, ਨਾ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਨਿਰੋਲ ਸਹਿਜ ਗੱਲਬਾਤ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਮਿਲਦਿਆਂ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਸਵਾਲ ਜੁੜਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਮੈਂ ਟੇਪ ਤੋਂ ਉਤਾਰਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ, ਕਿਸੇ ਅਚਾਨਕ ਆਏ ਦੁਹਰਾਅ ਨੂੰ ਭਾਂਵੇਂ ਕੱਟ ਦਿਆਂ, ਲੇਖਕ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦਾ। ਮੇਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੇ, ਮੇਰੀ ਨਹੀਂ।
ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਜੇਬੀ ਰਿਕਾਰਡਰ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਟੇਪ ਦਾ ਪਾਸਾ ਹਰ 15 ਮਿਨਟ ਬਾਅਦ ਬਦਲਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਮੈਂ ਟੇਪਾਂ ਦਾ ਉਤਾਰਾ ਕਰਨ ਬੈਠਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਕ ਵੇਲੇ ਟੇਪ ਬਦਲਦਿਆਂ ਰਿਕਾਡਿੰਗ ਵਾਲਾ ਬਟਨ ਦੱਬਣੋਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪੰਦਰਾਂ ਮਿਨਟ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਹੀ ਟੇਪ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਸਤੋਂ ਸਿਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਿ ਅਗਲੇ ਪਿਛਲੇ ਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ, ਅਤੇ ਆਂਪਣੇ ਚੇਤੇ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਕੇ ਕੜੀ ਨੂੰ ਜੋੜ ਦਿਆਂ। ਏਥੇ ਮੈਨੂੰ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਾਗਿਰਦ-ਪ੍ਰਸੰਸਕ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਸਹਾਈ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਪਹਿਲੋਂ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਆਂਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਸੰਵਾਰਿਆ-ਢਾਲਿਆ ਕਿ ਸ਼ਬਦ-ਚੋਣ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦੀ ਜਾਪੇ।
ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹਤ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕੋਈ ਝੋਲ ਮਹਿਸੂਸ ਨਾ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਸਲੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਉਦੋਂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਛਪ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਫ਼ੋਨ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਤਸੱਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕੀਤਾ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਨੂੰ ਦਸਣੋਂ ਸੰਗ ਗਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਭੰਡਾਰ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੇਣਦਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ, ਇਕ ਕਿਸਮ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਗਿਰਦ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸੇ ਬਿਨਾ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਇਕ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਢਾਲਣ ਦੀ ਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਲਈ ਸੀ।
ਤੇ ਜੇ ਮੈਂ ਦਸ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਹੁੰਦਾ, ਘੱਟਬੋਲ਼ੜੇ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਬਸ ਨਿੰਮ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਮੁਸਕਰਾ ਹੀ ਛੱਡਣਾ ਸੀ।
ਲੰਮੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸਨ ਹੀ, ਆਪਣੇ ਇਕਹਿਰੇ ਸਰੀਰ ਕਾਰਨ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਹੋਰ ਵੀ ਕੱਦਾਵਰ ਭਾਸਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਲਾਇਤੀ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਸਲੀਕੇਦਾਰ ਸੂਟ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਥਾਂ ਕਿਸੇ ‘ਉੱਚ-ਦੁਮਾਲੜੇ’ ਅਫ਼ਸਰ ਵਰਗੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਸਨ ਵੀ। ਰੂਸ ਵਿਚ ਮਹਿਮਾਨਨਵਾਜ਼ੀ ਸਮੇਂ ਵੋਦਕਾ ਪੀਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੈ; ਪਰ ਮੇਰਾ ਚੇਤਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੀਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਪਰ ਮੇਰਾ ਚੇਤਾ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫ਼ਰੈਂਕ ਭਰਾ ਜੀ ਤੇ ਮੈਂ, ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗਲਾਸੀ ਨੂੰ ਮਹਿਮਾਨ ਦੇ ਇਹਤਰਾਮ ਵਿਚ ਤਜਿਆ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੁਝ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਵੋਦਕਾ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਦਿਤੀ ਹੋਣੀ ਹੈ, ਤੇ ਕੁਝ ਅਲ੍ਹੜ ਉਮਰ ਦੇ ਨਿਸੰਗ ਉਮਾਹ ਨੇ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸੰਗਾਊ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਉਲਟ ਆਪਣੇ ਚਹੇਤੇ ਲੇਖਕ ਨਾਲ ਪਟਾਕ ਪਟਾਕ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲਗ ਪਿਆ।
“ ਤੁਸੀ ਮੇਰੇ ਮਨਪਸੰਦ ਲੇਖਕ ਹੋ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਵਲ ਵੀ..”
ਘੱਟਬੋਲੜੇ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਮੇਰੀਆਂ ਸ਼ੇਖੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁਪਚਾਪ ਸੁਣਦੇ ਰਹੇ।
“ ਤੁਹਾਡੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਨਾ, ‘ਅੰਮੀ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਗਿਐ’ … ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਹੈ । ਮੇਰੇ ਅੰਮੀ ਜੀ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਏਥੇ ਮਾਸਕੋ ਆਏ ਸਨ.. ਪਾਰਟੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ, ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ। ਘਰ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਸੁਰਖਰੂ ਮੇਰੇ ਅੰਮੀ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਮੁੜ ਜਵਾਨ ਹੋ ਗਏ ਲਗਣ ਲਗ ਪਏ ਸਨ। ਇਕ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕੀ ਸਾਥੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੁੱਲ ਭੇਟ ਕੀਤੇ.. ਉਸ ਗੁਲਦਸਤੇ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਸਜਾਈ ਰਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ, ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਨਾ ਥੱਕਦੇ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੱਖਰੀ ਹੀ ਲਿਸ਼ਕ ਹੁੰਦੀ।ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਚੇਤੇ ਆਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਮੀ ਦੇ ਖੇੜੇ ਦਾ ਭੇਤ ਵੀ ਸਮਝ ਆਇਆ। ਬੜਾ ਲਾਡ ਆਇਆ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਮੀ ਜੀ ‘ਤੇ..”
ਮੈਂ, ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦਾ ‘ਫ਼ੈਨ’, ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿਚ ਹੀ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਬਸ ਨਿੰਮ੍ਹਾ ਨਿੰਮ੍ਹਾ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਰਹੇ।
ਬੜੇ ਵਰ੍ਹੇ ਲੰਘ ਗਏ, ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਕਦੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਾ ਹੋਈ। ਭਾਂਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦੀਆਂ ਤਾਜ਼ਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸਾਂਹਵੇਂ ਊਣੀਆਂ ਜਾਪਣ ਲਗ ਪਈਆਂ ਸਨ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੜਚੋਲਕ ਸਮਝ ਆ ਗਈ ਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਉਣਸ ਲਗਣ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਉਹ ਮੇਰੇ ਚਹੇਤੇ ਲੇਖਕ ਕਿਉਂ ਰਹੇ ਸਨ। ਜੇ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਈਏ ਤਾਂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਪਹਿਲੇ ਲੇਖਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੱਧ-ਵਰਗ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਚਿਤਰਿਆ। ਉਂਜ ਵੀ, ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੱਧ-ਵਰਗ ਦੇ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਕ ਵਧ ਅਤੇ ਚਿਤੇਰੇ ਘੱਟ ਸਨ। ਉਸ ਵਰਗ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਧੁਰਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਲੇਖਕ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰਾ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਪੇਂਡੂ ਅਣਹੋਇਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਨਿਮਨ ਵਰਗ ਦੀਆਂ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਸੀ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਪਹਿਲੇ ਲੇਖਕ ਸਨ ਜੋ ਜਹਾਜ਼ ਵਰਗੀਆਂ ਕੋਠੀਆਂ, ਤ੍ਰੇਲ ਧੋਤੇ ਸਾਵੇ ਮਖਮਲੀ ਲਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪਰਦੇ-ਕੱਜੀਆਂ ਬਾਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਵੱਡੇ ਗੋਲ ਕਮਰਿਆਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਆਏ। ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਲੇਖਕ ਸਨ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਸਹਿਜ ਪ੍ਰੀਤ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਜਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹੀ-ਲਿਖੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਔਰਤ ਦੀਆਂ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਰੂਮਾਨੀ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸੀ। ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਲੇਖਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਨੋਖੇ ਦੁੱਗਲੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ‘ਬੁਲ੍ਹੀਆਂ ਤੇ ਬੁਲ੍ਹੀਆਂ, ਹੋਠਾਂ ਤੇ ਹੋਠ’ ਵਰਗੀਆਂ ਸਪਸ਼ਟ ਬਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਥਾ-ਪਟਲ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ। ਰੱਜੇ-ਪੁੱਜੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਦੀ ਮਾਨਸਕਤਾ ਦੀ ਸਹਿਜ ਅਤੇ ਸੁਬਕ ਬਿਆਨੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਦੇ ਚੋਣਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਖਰੇ ਖੜੇ ਲਭਦੇ ਸਨ।
ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਨਿਰੋਲ ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਨੁਭਵਾਂ ਵਾਲੇ, ਅਤੇ ਔਰਤ-ਜ਼ਾਤ ਦੇ ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਹੱਕਾਂ ਦੇ ਝੰਡਾ-ਬਰਦਾਰ ਪਾਠਕ ਲਈ ਦੁੱਗਲ ਵਰਗੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਸ਼ੈਦਾਈ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਸੀ । 1999 ਵਿਚ, ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਂਪਣੇ ਕੁਝ ਪਸੰਦੀਦਾ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਭੇਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਜ਼ਾਹਰਾ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਦਾ ਨਾਂਅ ਉਸ ਨਿੱਕੜੀ ਜਿਹੀ ਫ਼ਹਿਰਿਸਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।
ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪੋਸਟ ਕਾਰਡ ਆਇਆ; ‘ਬੀਬੀ ਸੁਕੀਰਤ’ ਦੇ ਨਾਂਅ ‘ਤੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋ ਕੁ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕਿਤਾਬ ਭੇਜਣ ਲਈ ਧਨਵਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸਦੀ ਰਸਮੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਮਾਯੂਸੀ ਹੋਈ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਚੰਦ ਸਫ਼ੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਲਟੇ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਣ ਸੀ ਕਿ ਲੇਖਕ ਕੋਈ ਬੀਬੀ ਨਹੀਂ …। ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਤੇ ਨਿਰਣਈ ਸਬਕ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਭੇਜ ਕੇ ਇਹ ਆਸ ਨਾ ਰੱਖੋ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਪੁੰਗਰਦੀ ਕਲਮ ਲਈ ਵਕਤ ਜ਼ਰੂਰ ਕੱਢੇਗਾ। ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਮਾਣ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਵੀ- ਦਾ ਧੁਰਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਮਸਰੂਫ਼ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਰੋਜ਼ ਪੁਜਦੀਆਂ, ਭੇਟਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਕਿਸ ਕਿਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਵਕਤ ਕੱਢਣ!
ਸਾਲ ਕੁ ਹੋਰ ਲੰਘ ਗਿਆ। ਮੇਰੀ ਇਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਦੋਸਤ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਲੈਣ ਮੈਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਡਾਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅੱਡੇ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ-ਹਾਲ ਭਾਂਅ ਭਾਂਅ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਬੈਠੇ ਦਿਸ ਪਏ; ਨਾਲ ਕੋਈ ਨਫ਼ੀਸ ਸਾੜ੍ਹੀ ਪਹਿਨੀ, ਹੁਸੀਨ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਰਤਾ ਕੁ ਜੱਕੋ-ਤੱਕੇ ਮਗਰੋਂ, ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਤਿਹ ਬੁਲਾਵਾਂ ਕਿ ਨਾ ( ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਮੈਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਸਨ) ਮੈਂ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਚਲੇ ਗਿਆ।
‘ ਸਤ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ, ਦੁੱਗਲ ਜੀ!”, ਮੈਂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਕਿਹਾ।
ਕਿਸੇ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਭਾਂਪਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਕੇ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ‘ਤੁਸੀ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ। ਮੇਰਾ ਨਾਂਅ ਸੁਕੀਰਤ ਹੈ। ਪਰ ਅਸੀ ਬਹੁਤ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਡਾ. ਫ਼ਰੈਂਕ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਘਰ ਮਾਸਕੋ ਮਿਲੇ ਸਾਂ’।
ਆਪਣੀ ਮਾਸਕੋ ਫੇਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਕਿੱਥੋਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸਾਂ। ਤਿੰਨ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅਲੂੰਆਂ ਜਿਹਾ ਮੁੰਡਾ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਜਿਸਨੇ ਡੁਲ੍ਹ- ਡੁਲ੍ਹ ਪੈਂਦੇ ਪ੍ਰਸੰਸਕ ਪਾਠਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਚਾਰ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਣ, ਉਹ ਯਾਦ ਰਹਿ ਵੀ ਕਿਵੇਂ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੈਦਾਈਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਨਾਲ ਮਿਲਣੀਆਂ ਚੇਤੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ਼ਟ ਨੂੰ ਤਾਂ ਨਿਤ-ਦਿਨ ਉਸਦੇ ਨਵੇਂ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਸ਼ੈਦਾਈ ਆਣ ਘੇਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੈਠੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਤੁਆਰਫ਼ ਕਰਾਇਆ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਆਇਸ਼ਾ ਸੀ। ਦੋ ਕੁ ਉਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਰਸਮੀ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜੋ ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ: ‘ਕਿਸਨੂੰ ਲੈਣ ਆਏ ਹੋ? ਤੁਹਾਡੀ ਮਹਿਮਾਨ ਕਿੱਥੋਂ ਆ ਰਹੀ ਹੈ? ਤੁਸੀ ਆਪ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋ?’
ਮੈਂ ਇਹ ਤਾਂ ਦਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੇਤੇ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਉਭਰਦੇ ਨਾ ਦੇਖ ਕੇ ਇਹ ਗੱਲ ਗੋਲ ਕਰ ਗਿਆ ਕਿ ਅਜੇ ਸਾਲ ਕੁ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬ ਭੇਜਣ ਵਾਲੀ ‘ਬੀਬੀ’ ਸੁਕੀਰਤ ਮੈਂ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆ ਰਹੇ ਓਸੇ ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਆਉਣੇ ਸਨ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਮੇਰੀ ਦੋਸਤ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ; ਇਕੱਠੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਡੀਕਦਿਆਂ ਕੁਝ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜੋ ਪਾਠਕ ਆਪਣੇ ਚਹੇਤੇ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਲੇਖਕ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੱਲਾਂ ਮੈਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਬਸ ਨਿੰਮ੍ਹਾ ਨਿੰਮ੍ਹਾ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਮੇਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਇਕ ਸਤਰੇ ਜਵਾਬ ਦੇਂਦੇ ਰਹੇ। ਤੇ ਫੇਰ ਜਹਾਜ਼ ਆਣ ਉਤਰਿਆ…
ਪੰਜ ਸਾਲ ਹੋਰ ਲੰਘ ਗਏ। ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾ ਦੇ ਸਾਲਾਨਾ ਸਾਹਿਤਕ ਕਲੰਡਰ ਲਈ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦੀ ਚੋਣ ਹੋਈ। ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਛਪਣੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਾਸਤੇ ਸਮਾਂ ਮੰਗਣ ਲਈ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕੀਤਾ।
‘ ਮੈਂ ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ ਸੁਕੀਰਤ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਦੁੱਗਲ ਜੀ। ਸਤ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ!’
‘ ਸਤ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ! ਦੱਸੋ…’
ਮੇਰਾ ਨਾਂਅ ਕੋਈ ਤੇਜਿੰਦਰ ਜਾਂ ਸੁਰਿੰਦਰ ਤਾਂ ਹੈ ਨਹੀਂ। ਮੈਨੂੰ ਵਹਿਮ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਨਾਂਅ ਸੁਣ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਤੇ ਵਿਚ ਹੁਣ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਪਛਾਣ ਉਭਰ ਹੀ ਆਵੇ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਗਾਰੇ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
‘ ਮੈਂ ‘ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾ’ ਤੋਂ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਲੰਧਰੋਂ। ਪਰਚੇ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਛਾਪਣੀ ਹੈ, ਸਮਾਂ ਤੈਅ ਕਰਨ ਲਈ ਫੋਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਯਾਦ ਹੋਵੇ ਅਸੀ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਉੱਤੇ ਮਿਲੇ ਸਾਂ.. ਜਦੋਂ ਤੁਸੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆ ਰਹੇ ਕੁਝ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈਣ ਆਏ ਹੋਏ ਸੌ..’
‘ਹਾਂ, ਹਾਂ। ਯਾਦ ਹੈ, ਹਰਕੀਰਤ ਜੀ.. ਤੁਸੀ ਦਿੱਲੀ ਕਦੋਂ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਬਾਹਰ ਘੱਟ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ’।
ਮੈਂ ਤਾਰੀਕ ਤੈਅ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਇਹ ਦੱਸਣੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰ ਗਿਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਨਾਂਅ ਹਰਕੀਰਤ ਨਹੀਂ।
ਮੁਲਕਾਤ ਹੋਈ, ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦੇ ਹੌਜ਼ ਖਾਸ ਵਾਲੇ ਘਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਅੱਟੇ ਹੋਏ ਸੌਣ-ਕਮਰੇ ਵਿਚ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ 88 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਵਧ ਉਮਰ ਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੇਤੰਨ। ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਬੇ ਵੀ ਹੋਏ; ਸੁਹਣੀ ਬੱਝੀ ਦਸਤਾਰ, ਵਧੀਆ ਪ੍ਰੈਸ ਕੀਤਾ ਕੁਰਤਾ-ਚੂੜੀਦਾਰ, ਵਾਸਕਟ ਦੀ ਥਾਂ ਢਿੱਲਾ ਜਿਹਾ ਅੱਧੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਵਾਲਾ ਸੁਐਟਰ। ਠੰਡ ਅਜੇ ਏਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਤਰੀ, ਪਰ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਤਕਾਜ਼ਾ ਸੀ ਸ਼ਾਇਦ।
ਦੋ-ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ ਬੜੇ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਜੋ 25 ਦਸੰਬਰ 2005 ਦੇ ਐਤਵਾਰਤਾ ਵਿਚ ਛਪੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹਨ। ਜੋ ਨਹੀਂ ਦਰਜ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਦੁੱਗਲ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣੋਂ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਸੰਸਕ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਬੇਝਿਜਕ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦ-ਭੰਡਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ-ਚੋਣ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ ਪਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਪੋਖਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਦਾਦਕਾ ਪਿਛੋਕੜ ਪੋਠੋਹਾਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿਚ ਪੋਠੋਹਾਰੀ ਨਹੀਂ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਪਰ ਉਸ ਮਿੱਠੀ ਜ਼ਬਾਨ ਨੂੰ ਮੈਂ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸਿੱਖਿਆ-ਵਰਤਿਆ ਹੈ।
ਨੇੜਤਾ ਅਤੇ ਨਿੱਘ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਘੜੀਆਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣੋਂ ਵੀ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ ਕਿ ਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ‘ਬੀਬੀ ਸੁਕੀਰਤ’ ਲਿਖ ਕੇ ਇਕ ਪੋਸਟ-ਕਾਰਡ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਾਂਭਿਆ ਪਿਆ ਹੈ।
ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਨਿੰਮ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਮੁਸਕਰਾਏ। ਪੋਸਟਕਾਰਡ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਚੇਤੇ ਹੋਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਬੀਬੀ ਤੋਂ ਬੀਬਾ ਬਣ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸੰਸਕ ਦੀ ਭਰਵੀਂ ਸਲਾਹੁਤਾ ਤੋਂ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਮਖਮੂਰ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ।
ਪਰ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸੰਸਕ, ਆਪਣਾ ਇਕ ਸਵਾਲ ਗੋਲ ਹੀ ਕਰ ਗਿਆ ਜਿਸਨੂੰ ਪੁੱਛਣ ਦੀ ਉਹ ਮਨ ਵਿਚ ਧਾਰ ਕੇ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹੀ ਦੁੱਗਲ ਜੋ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਕਰਾਫ਼ਟ ਦਾ ਮਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਆਪਣੀਆਂ ਛੇਕੜਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਏਨਾ ਨੌਸਿਖੀਆ ਕਿਉਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਚਹੇਤਾ ਲੇਖਕ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਵੱਡੇ ਮਹੱਤਵ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਉਸਾਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ, ਪਿੱਛੋਂ ਜਾ ਕੇ ਵੱਡੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਅਣਗੌਲੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲ਼ਿਖਣ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤਕ ਕਿਵੇਂ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਵਾਲ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਕੀਤਾ ਹੀ ਨਾ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰਲਾ ‘ਫੈਨ’ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਨੂੰ ਉਮਰ ਦੇ ਇਸ ਪੜਾਅ ਉੱਤੇ ਬੇਆਰਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਤੇ ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿਰਜਕ ਦੀਆਂ ਸਿਖਰਲੀਆਂ ਅਤੇ ਯਾਦ ਰਖਣ ਯੋਗ ਰਚਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਮੇਟ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।
ਪਰ ਉਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਬਾਰੇ ਇਕ ਆਖਰੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ।
ਮੈਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਟੇਪਬੱਧ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਲਿਖਤੀ ਸਵਾਲ ਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਭੇਜਦਾ ਹਾਂ, ਨਾ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਨਿਰੋਲ ਸਹਿਜ ਗੱਲਬਾਤ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਮਿਲਦਿਆਂ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਸਵਾਲ ਜੁੜਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਮੈਂ ਟੇਪ ਤੋਂ ਉਤਾਰਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ, ਕਿਸੇ ਅਚਾਨਕ ਆਏ ਦੁਹਰਾਅ ਨੂੰ ਭਾਂਵੇਂ ਕੱਟ ਦਿਆਂ, ਲੇਖਕ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦਾ। ਮੇਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੇ, ਮੇਰੀ ਨਹੀਂ।
ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਜੇਬੀ ਰਿਕਾਰਡਰ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਟੇਪ ਦਾ ਪਾਸਾ ਹਰ 15 ਮਿਨਟ ਬਾਅਦ ਬਦਲਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਮੈਂ ਟੇਪਾਂ ਦਾ ਉਤਾਰਾ ਕਰਨ ਬੈਠਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਕ ਵੇਲੇ ਟੇਪ ਬਦਲਦਿਆਂ ਰਿਕਾਡਿੰਗ ਵਾਲਾ ਬਟਨ ਦੱਬਣੋਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪੰਦਰਾਂ ਮਿਨਟ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਹੀ ਟੇਪ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਸਤੋਂ ਸਿਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਿ ਅਗਲੇ ਪਿਛਲੇ ਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ, ਅਤੇ ਆਂਪਣੇ ਚੇਤੇ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਕੇ ਕੜੀ ਨੂੰ ਜੋੜ ਦਿਆਂ। ਏਥੇ ਮੈਨੂੰ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਾਗਿਰਦ-ਪ੍ਰਸੰਸਕ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਸਹਾਈ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਪਹਿਲੋਂ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਆਂਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਸੰਵਾਰਿਆ-ਢਾਲਿਆ ਕਿ ਸ਼ਬਦ-ਚੋਣ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਦੀ ਜਾਪੇ।
ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹਤ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕੋਈ ਝੋਲ ਮਹਿਸੂਸ ਨਾ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਸਲੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਉਦੋਂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਛਪ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਫ਼ੋਨ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਤਸੱਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕੀਤਾ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਨੂੰ ਦਸਣੋਂ ਸੰਗ ਗਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਭੰਡਾਰ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੇਣਦਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ, ਇਕ ਕਿਸਮ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਗਿਰਦ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸੇ ਬਿਨਾ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਇਕ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਢਾਲਣ ਦੀ ਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਲਈ ਸੀ।
ਤੇ ਜੇ ਮੈਂ ਦਸ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਹੁੰਦਾ, ਘੱਟਬੋਲ਼ੜੇ ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਬਸ ਨਿੰਮ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਮੁਸਕਰਾ ਹੀ ਛੱਡਣਾ ਸੀ।
Comments
jasvir manguwal
very good article
Gagandeep singh
"ik handicaped ladke ne ik handicaped ladki nu sadi lai parpoj kita handicaped ladki ne ladke nu bhura bhala kaih ke sadi to inkar kar dita ladke di sadi ik bilkul thik thak ladki nal hi gai, ladki di ajj tak sadi nahi hoi kyan ki ladki ik... sadi suda amritdhari 45 year de ladke de piche lagi hoi c, ladki ne handicaped ladke nal sadi karan di vajei amitdhari di Rakhel banna pasand kita. Amirtdhari & handicaped ladki is tarain dain hundein ne???????????
dhanwant bath
jine houme ajj kal lakhika wich ha utne hor kise wich v nahi...
Dera
I was drawn by the hoetnsy of what you write
sunny
gud
ਨਿਬੰਧ
- ਆਪਣੀਆਂ ਜੜਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਵੇਲਾ - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ - ਪਵਨ ਕੁਮਾਰ ਪਵਨ
- ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਹਾਨ ਸਾਕਾ - ਰੂਪਇੰਦਰ ਸਿੰਘ (ਫ਼ੀਲਖਾਨਾ)
- ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਸਾਕੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਜੀ -ਪ੍ਰੋ. ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੂੜੇ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ -ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ
- ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ ਡਾ. ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਇਹ ਸਰਕਾਰਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਕੀ? -ਸੁਖਪਾਲ ਕੌਰ ਸੁੱਖੀ
- ਅਪਾਹਜਾਂ, ਬੇਸਹਾਰਿਆਂ, ਲਾਵਾਰਸਾਂ ਦਾ ਤੀਰਥ ਅਸਥਾਨ: ਪਿੰਗਲਵਾੜਾ
- ਲੰਮੇਰੀ ਵਾਟ ਬਾਕੀ ਹੈ... ਸੁਖਪਾਲ ਕੌਰ 'ਸੁੱਖੀ'
- ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ -ਬਲਕਰਨ ਕੋਟਸ਼ਮੀਰ
- ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਜਿਉਣ ਵਾਲ਼ਾ ਸ਼ਾਇਰ : ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ
- ‘ਸਿਰਜਣਾ’ ਦਾ ਸਫ਼ਰ -ਜਸਵੀਰ ਸਮਰ
- ਗੱਠੜੀ - ਸੁਖਪਾਲ ਕੌਰ 'ਸੁੱਖੀ'
- ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਵਾਰਿਸ -ਗਗਨਦੀਪ ਸਿੰਘ
- ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦਾ ਸ਼ਹੀਦ -ਏ -ਆਜ਼ਮ ਦਾ ਬੁੱਤ -ਸ਼ਿਵ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਬ੍ਰਾਂਡਿਡ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਨਾਮ ਨੋ ਬ੍ਰਰਾਂਡ ਜ਼ਿੰਦਗੀ - ਡਾ. ਖੁਸ਼ਪਾਲ ਗਰੇਵਾਲ
- 14 ਫਰਵਰੀ : ਵੈਲੇਨਟਾਈਨ ਡੇਅ
- ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਹੌਸਲਾ ਅਫਜ਼ਾਈ -ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਸਕੂਲ -ਕੰਵਲਜੀਤ ਖੰਨਾ
- ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਫਰਕ -ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਛੇੜਛਾੜ ਤੋਂ ਬਲਾਤਕਾਰ ਤੱਕ ... - ਸੁਖਪਾਲ ਕੌਰ 'ਸੁੱਖੀ'
- 250-300 ਰੁਪਏ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ -ਰਜਨੀਸ਼ ਗਰਗ
- ਜਾਣੋ, ਜਾਗੋ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰੋ!
- 10 ਸਤੰਬਰ : ਵਿਸ਼ਵ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਰੋਕਥਾਮ ਦਿਵਸ -ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਵਿਸ਼ਵ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫੀ ਦਿਹਾੜਾ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਗਈ ਆ ਮਾਏ ਹੋ ਨੀ… - ਡਾ. ਸਿਮਰਨ ਸੇਠੀ
- ਮੰਮੀ ਪੀਂਘ ਕਿਹਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ? - ਸਤਗੁਰ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰਪੁਰ
- ਅਡੋਲ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਨਿਹਚਾ ਦਾ ਮੁਜੱਸਮਾ ਬਾਬਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ
- ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ - ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗਜਰਾਜ
- ਸ਼ੌਂਕੀ, ਸਕੀਮੀ ਤੇ ਮਜ਼ਾਕੀਆ ਤਾਇਆ ਕੋਰਾ -ਗੁਰਬਾਜ ਸਿੰਘ ਹੁਸਨਰ
- ਸਰੀਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ - ਗੁਰਬਾਜ ਸਿੰਘ ਹੁਸਨਰ
- ਮੋਹ ਭਿੱਜੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟਦਾ ਮਨੁੱਖ -ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਨਰਸ ਦਿਵਸ -ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤਿਉਹਾਰ ਲੋਹੜੀ -ਡਾ. ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਆਦਰਸ਼ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੂਲ ਮੰਤਰ -ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ’
- ਜਵਾਨੀ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਬਸ ਇਕ ਵਾਰ ਨੌਕਰੀ ਪੱਕੀ ਹੋ ਜਾਣ ਦਿਓ : ਮਾਇਕਲ ਡੀ ਯੇਟਸ
- ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਅਖਾਣ ਤੇ ਮੁਹਾਵਰੇ - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਪਗਡੰਡੀ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ
- ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਿਵਸ -ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ’
- ਕਸਰ - ਸੁਖਪਾਲ ਕੌਰ ‘ਸੁੱਖੀ’
- ਤੁਰਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰਦੇ . . . - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਮਾੜੇ ਸਪੱਰਸ਼ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਦਿਵਸ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਸਰਘੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਮਘਦਾ ਸੂਰਜ : ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ -ਜਸਵੀਰ ਕੌਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਰਵੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਮਾਅਨੇ - ਸ਼ਿਵ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਵਾਹ ਓ ਖਰਬੂਜ਼ਿਆ ਤੇਰੇ ਵੀ ਨਵੇਕਲੇ ਰੰਗ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ
- ਲਿਚਿੰਗ- ਅਸਗਰ ਵਜਾਹਤ
- ਇਨਕਲਾਬੀ ਗੁਰੀਲੇ ਦੇ ਘਰ - ਮਨਦੀਪ
- ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰੈੱਸ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ’
- ਵਿਹਲਾ ਮਨ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦਾ ਘਰ - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਸਮੇਂ ਦੀ ਧੂੜ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚਿਆ ਬੰਦਾ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ
- ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ, ਵਡੇਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਅਹਿਦ -ਨਰਾਇਣ ਦੱਤ
- ਇੱਕ ਖ਼ਤ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ
- ਵੈਨਜੂਏਲਾ ਰਾਜਪਲਟੇ ਦੇ ਯਤਨਾਂ 'ਚ ਅਮਰੀਕੀ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ -ਮਨਦੀਪ
- ਸਮਾਰਟ ਫ਼ੋਨ 'ਚ ਸਿਮਟਦਾ ਸੰਸਾਰ - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਸੜਕੀ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ
- ਪੰਚਾਇਤੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਗ਼ਰੀਬੀ ਦੀ ਮਾਰ - ਜਸਵੀਰ ਸਿੱਧੂ ਬੁਰਜ ਸੇਮਾ
- ਯੂਨੀਸੇਫ (UNICEF) - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਇੱਕ ਉਮੀਦ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਬਰੂਹਾਂ 'ਤੇ ਖੜਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ –ਪਰਮ ਪੜਤੇਵਾਲਾ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਿਰਨਾਵਾਂ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਢਿੱਡੋਂ ਭੁੱਖੇ ਰੂਹ ਦੇ ਰੱਜੇ ‘ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦਿਲਬਰ’ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ 'ਤੇ - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ
- ਲੋਕ ਕਵੀ ਬਾਬਾ ਨਜਮੀ ਦੇ ਰੂਬਰੂ ਹੁੰਦਿਆਂ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਸਮੁੱਚੀ ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਚੇਤੰਨ ਹੋ ਕੇ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦੀ ਉੱਘੀ ਰੰਗਕਰਮੀ ਤੇ ਸ਼ਾਇਰਾ ‘ਬਖਸ਼ ਸੰਘਾ’
- ਗ਼ਜ਼ਲ -ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਡੁੱਬਦੀ ਖੇਤੀ -ਕਰਾਂਤੀ ਆਉਣ ਨੁੰ 50 ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਨੇ - ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਹਿੰਸਕ ਭੀੜ ਦਾ ਭੀੜਤੰਤਰ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਬੇਕਲ ਉਤਸ਼ਾਹੀ : ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਸੰਸਦ 'ਚ ਵੱਸਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਾਇਰ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਖੋਖਰ
- ਧਰਮ ਅਤੇ ਆਬਾਦੀ - ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਅਮਨਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੀ ਕਿਰਨ
- ਔਕਾਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਸੁਪਨੇ - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਵਾਹਾਕਾ ਦੀ ਇੱਕ ਯਾਦ - ਸੱਤਦੀਪ ਗਿੱਲ
- ਦਹਿਸ਼ਤ ਦੇ ਸਾਏ ਹੇਠ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਬਚਪਨ ਤੇ ਜਵਾਨੀ -ਐਡਵੋਕੇਟ ਗੁਰਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਸਿੰਘ
- ਮਾਈ ਸੁੰਦਰਾਂ -ਸਰੂਚੀ ਕੰਬੋਜ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ
- ਅੱਖਾਂ ਹਨ ਅਨਮੋਲ ਦਾਤ -ਸਤਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸੱਤੀ
- ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਰਾਹੀਂ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਰੁਝਾਣ -ਸਤਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸੱਤੀ
- ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ
- ਮੁਆਫ਼ੀਨਾਮਾ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦਾ ਲੰਗਰ –ਕੇ.ਐੱਸ. ਦਾਰਾਪੁਰੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਉੱਘੇ ਚਿੰਤਕ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰਵੀ
- ਕੀ ਕੈਨੇਡਾ, ਬਾਹਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗੌਰਮਿੰਟ ਮਾਪਿਆਂ ਵਰਗੀ ਹੈ?
- ਨੇਤਾ ਜੀ ਕਦੋਂ ਆਉਣਗੇ? - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਜਿਸ ਕੰਮ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ ਉਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ -ਸਤਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸੱਤੀ
- ਅਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਛੱਡ ਆਏ ਖੀਰਾਂ ਤੇ ਮਿੱਠੇ ਪੂੜੇ! - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਈਸੜੂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਦੀ ਰਹੇਗੀ
- ਬਾਬਾ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਰੰਘਰੇਟਾ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਪਲੇਠੀ ਰਚਨਾ ਨੇ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਸਿਖਾਇਆ - ਪ੍ਰੋ. ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਸਕੂਨ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ...ਤੇ ਭਾਲਦੇ ਅਸੀਂ ਚੰਗਾ ਸਮਾਜ ਹਾਂ - ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਕੰਗ
- ਹਰ ਵਰ੍ਹੇ ਆਉਂਦੈ ਸਾਉਣ, ਪਰ ਤੀਆਂ ਲਾਵੇ ਕੌਣ? -ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਪਿੱਠਵਰਤੀ ਗਾਇਕੀ ਦਾ ਧਰੂ ਤਾਰਾ ਮੁਕੇਸ਼ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਗਾਇਕੀ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੁੰਹਮਦ ਰਫ਼ੀ - ਗੁਰਮੀਤ ਰਾਣਾ
- ਸ਼ਰਤ - ਸਰੂਚੀ ਕੰਬੋਜ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ
- ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ...ਤਾਂ ਕਿ ਚੁੰਝ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੂੰਦ ਨੂੰ ਨਾ ਤਰਸੇ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- “ਉਡਤਾ ਪੰਜਾਬ” -ਅਕਸੈ ਖਨੌਰੀ
- ਸੱਜਣਾ ਸਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣੇ ਮਾਪੇ -ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ‘ਉਡਤਾ ਪੰਜਾਬ’ : ਕੀ ‘ਪੰਜਾਬ’ ਸ਼ਬਦ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਟਾਈਟਲ ਵਿੱਚੋਂ?
- ...ਤੇ ਉਸ ਹਾਦਸੇ ਨੇ ਬਦਲਿਆ ਟੀਚਾ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਕਿਵੇਂ ਤਿਆਰ ਕਰੀਏ ਸਮਾਰਟ ਕਲਾਸਰੂਮ -ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚਹਿਲ
- ਸ਼ਰੀਫ ਬਣਨਾ ਮਨ੍ਹਾਂ ਹੈ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਲੋਕ ਹੱਸਦੇ ਨੂੰ ਦੇਖ਼ ਕੇ ਰੋਂਦੇ ਹਨ, ਰੋਂਦੇ ਨੂੰ ਹਸਾਉਂਦੇ ਹਨ - ਸਤਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸੱਤੀ
- ਨਾ ਭੁੱਲਣਯੋਗ ਹਸਤੀ ਇਕਬਾਲ ਅਰਪਨ
- ਵਣ ਵਾਲਾ ਘਰ - ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿਰੜੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਬਾਲ ਜਰਨੈਲ ਸੀ ਸਰਾਭਾ - ਰਣਦੀਪ ਸੰਗਤਪੁਰਾ
- ਕੁੱਤੀ ਭੇਡ -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ ਸਾਡਾ ਪਿਆਰਾ ਸਾਥੀ ਸਤਨਾਮ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਆਪਣਾ ਮੂਲ ਪਛਾਣ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਗ਼ਦਰੀ ਸੂਰਮਾ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਉਂ– ਮਾਂ ਬਨਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਮਦਰਜ਼-ਡੇਅ – ਲਵੀਨ ਕੌਰ ਗਿੱਲ
- ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੈਨੂੰ ਸਾਊਥ ਇੰਡੀਅਨ ਸਮਝਿਆ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਮਾਂ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਦੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ - ਪਰਮਬੀਰ ਕੌਰ
- ਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਸਫ਼ਰ -ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਾਗੀ
- ਦੇਸੀ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ - ਬੱਗਾ ਸਿੰਘ
- ਕੋਈ ਨ੍ਹੀਂ ਸੁਣਦਾ ਭੁੱਖਾਂ ਮਿਟਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਦਰਦ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਅਜ਼ਾਦ - ਅਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ
- ਕਿਸਾਨ ਮੇਲਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹੈ ਵਿਰਸਾ - ਰਵਿੰਦਰ ਹੀਰਕੇ
- "ਬੱਲ! ਆਹ ਪੱਗ ਦੀ ਪੂਣੀ ਤਾਂ ਕਰਾਈਂ ਆ ਕੇ ਕੇਰਾਂ"... - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਮੇਰਾ ਨਾਂਅ ਮੰਗਲ ਸਿਘ ਐ ਜੀ... - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਲੈਨਿਨ - ਪਰਮ ਪੜਤੇਵਾਲਾ
- ਭਤੀਜ! ਆਪਣੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਾਰੀ ਕਦੋਂ ਆਊਗੀ... –ਰਵਿੰਦਰ ਹੀਰਕੇ
- ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਘਣਸ਼ਾਮ ਜੋਸ਼ੀ
- ਚੀਸ - ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੋਪਾਰਾਏ
- ਕਦੇ ਫ਼ਿੱਕਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਘਰ ਦਾ ਮੋਹ -ਰਵਿੰਦਰ ਹੀਰਕੇ
- ਅਨੋਖਾ ਇੰਨਸਾਫ –ਸਰੂਚੀ ਕੰਬੋਜ
- ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਰੋਕਣ ’ਚ ਕੰਪਿਊਟਰੀਕਰਨ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਸੁਣੋ ਸੁਣੋ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਹੋ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਬੰਦਿਓ -ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ... ਰੁੱਤ ਬੇਈਮਾਨ ਹੋ ਗਈ - ਜਗਦੀਪ ਸਿੱਧੂ
- ਇੱਕ ਪਰਚੀ, ਦੋ ਰੁਪਏ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕੂਹਣੀ ਮੋੜ - ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰ
- ਕੀ ਪਤੈ ਸ਼ਰਾਬੀ ਸ਼ਰਾਬ ਛੱਡ ਦੇ ... - ਬਿੱਟੂ ਜਖੇਪਲ
- ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਸਾਥੀ ਨੇ ਰੁੱਖ ਜੇ ਸੰਭਾਲ ਕਰੇ ਮਨੁੱਖ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਿਰਨਾਵੇਂ -ਰਣਦੀਪ ਸੰਗਤਪੁਰਾ
- ਵੇਖੀ ਸੁਣੀ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪਾਂਧੀ ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਥਾਪ ਭਰਵੇਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਨਾਚ–ਪੰਜਾਬਣਾਂ -ਡਾ.ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਜਿਸ ’ਤੇ ਜੱਗ ਹੱਸਿਆ, ਉਸੇ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚਿਆ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਜ਼ਮਾਨਾ ਮਿਲਾਵਟ ਦਾ –ਸਰੂਚੀ ਕੰਬੋਜ
- ਮਰ ਕੇ ਵੀ ਅਮਰ ਹੋ ਗਿਆ ਚਮਕੀਲਾ - ਸੰਦੀਪ ਰਾਣਾ
- ਪਰਖ- ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪਿੰਡ ਪੱਖੋ ਕਲਾਂ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਪੁੱਛੀ ਸ਼ਰਫ ਨਾ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਬਾਤ ਮੇਰੀ. . . - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਖੇਡਾਂ ਆਪਸੀ ਪਿਆਰ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਖਿਲਾਰ ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸਰਵਣ ਪੁੱਤਰ ਡਾ. ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਕਦੋਂ ਚੜ੍ਹੇਗਾ ਪੰਜਾਬ ਦਿਆ ਸੂਰਜਾ ਦੁਨੀਆਂ ’ਤੇ ਫੇਰ ਮੁੜ ਕੇ ... - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਖੋਖਰ
- ਗੁਲਾਮ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨੇਤਾ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਹੱਲ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਦੋ ਰੋਜ਼ਾ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਸ਼ੁਰੂ
- ਆਰਕੈਸਟਰਾ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਅਣਕਹੀ ਦਾਸਤਾਨ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਬੁੱਘੀ ਪੁਰਾ ਪਿਛੋਕੜ ਦੇ ਕੈਨੇਡਾ ਨਿਵਾਸੀ ਨੌਜਵਾਨ ਹਰਨੂਰ ਗਿੱਲ ਦੀ ਬੱਲੇ ਬੱਲੇ
- ਵਿਵੇਕ ਸ਼ੋਕ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ… -ਸੰਦੀਪ ਰਾਣਾ ਬੁਢਲਾਡਾ
- 2015 ਮੈਨ ਬੁਕਰ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ ਮਾਰਲੋਨ ਜੇਮਜ਼ ਦਾ ਨਾਵਲ “ਏ ਬਰੀਫ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ ਸੈਵਨ ਕਿਲਿੰਗਜ਼” -ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- ਆਓ ਨਵੇਂ ਪੈਂਡੇ ਤੈਅ ਕਰੀਏ - ਐੱਸ ਸੁਰਿੰਦਰ ਇਟਲੀ
- ਲੋਕ-ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕਾਮਰੇਡ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਲਾਰ ਨਹੀਂ ਰਹੇ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਹਾਸੇ ਮਾਣੋ -ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਹਾਜੀ ਬਾਬਾ ਸਲਾਮ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ
- ਨਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਨਵੀਆਂ ਉਮੰਗਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਨਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ 2016 ਨੂੰ ਜੀ ਆਇਆਂ - ਰਾਣਾ ਬੁਢਲਾਡਾ
- ਪੰਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਸਤਾਖਰ ਉਸਤਾਦ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ ਸੁਲੱਖਣ ਸਰਹੱਦੀ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਰੰਗੀਲ਼ਪੁਰ
- ਮਾਸਟਰ ਖੇਤਾ ਸਿੰਘ ਲਈ ਬਣੀ ਮਾਨਵਤਾ ਦੀ ਗੁੜਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੁੜੀ -ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਸ਼ਹੀਦ ਬਾਬਾ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਰੰਘਰੇਟਾ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਪਾਉਣ ਵਿਦਿਆਰਥੀ -ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਗੱਜਣਵਾਲਾ ਕਰਤਾਰਾ - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਵਿਸ਼ਵ ਅੰਗਹੀਣ ਦਿਵਸ ’ਤੇ ਤਿਆਗੋ ਤਰਸ ਦੀ ਭਾਵਨਾ -ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਫਰੈਡਰਿਕ ਏਂਗਲਜ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ... - ਪਰਮ ਪੜਤੇਵਾਲਾ
- ਸਾਡੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਸਰਦਾਰ ਬਹਾਦੁਰ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰਵੀ
- ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਘਰ ਪਰਿਵਾਰ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਗ਼ਦਰੀ ਸੂਰਮਾ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਬਣਨਾ ਪਵੇਗਾ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਸਮੇਂ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਸਾਡਾ ਪਹਿਰਾਵਾ -ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਦਵਤਾ ਦਾ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ -ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅੱਜ ਵੀ ਜੰਮਦੇ ਨੇ -ਪਰਮ ਪੜਤੇਵਾਲਾ
- ਘਟਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਹੱਥੀਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਰੁਝਾਨ - ਬਲਕਰਨ ਕੋਟ ਸ਼ਮੀਰ
- ਰੱਖੜੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਕਿੱਧਰ ਗਈ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਾਸੂਮੀਅਤ? - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਮਾਓ ਨੇੜਿਓਂ ਦੇਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ’ਚ - ਮੱਖਣ ਕਾਲਸਾਂ
- ਭਾਅ ਜੀ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਬਣੇ ਰਹਿਣਗੇ
- ਗੁਰੂ-ਸ਼ਿੱਸ਼ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ : ਅਧਿਆਪਕ ਦਿਵਸ - ਸੁਨੀਲ ਕੁਮਾਰ 'ਨੀਲ'
- ਰਿਸ਼ਤਾ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁ-ਚਰਚਿਤ ਪੰਛੀ ਕਾਂ
- ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ: ਅਬਦੁਲ ਕਲਾਮ
- ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਯੁੱਗ ਪੁਰਸ਼ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ
- ਉਸਤਾਦ ਨੁਸਰਤ ਫ਼ਤਹਿ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ
- ਦਾਦਾ ਜੀ ਚਲੇ ਗਏ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਨਾ ਭੁੱਲਣ ਯੋਗ 'ਕਲਾਮ' –ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਜੀਵਨ ਦੀ ਗਾਥਾ: ਕਾਮਰੇਡ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਫਤਿਹਪੁਰ ਕਲਾਂ
- ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਸਹੀ ਹੈ ਸਮਾਰਟ ਫੋਨਾਂ ਦੀ ਹੋੜ -ਬਲਕਰਨ ਕੋਟ ਸ਼ਮੀਰ
- ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਨਿਰੰਜਨ ਸਿੰਘ ਅਕਾਲੀ ਕਾਲਸਾਂ - ਮਨਦੀਪ
- ਵਰਤਮਾਨ ਮਨੁੱਖ ਖਪਤਕਾਰੀ ਤੋਂ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਤੱਕ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਬਾਹੁਬਲੀ: ਇਹ ਸਹਿਮਤੀ ਹੈ ਜਾਂ ਬਲਾਤਕਾਰ ? - ਐਨਾ ਐੱਮ ਐੱਮ ਵੇਟੀਕਾਡ
- ਹਾਰ ਤੋਂ ਜਿੱਤ ਵੱਲ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਸੁਨਾਮ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ -ਜਸਦੇਵ ਸਿੰਘ ਲਲਤੋਂ
- ...ਤੇ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ ਟੀ ਐਂਡ ਐਫ ਸੀ ਯਾਨੀ ਫੇਸਬੁਕ ਤੇ ਟਵੀਟਰ -ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਮਿਜ਼ਾਇਲ ਮੈਨ ਡਾਕਟਰ ਕਲਾਮ - ਸੁਨੀਲ ਕੁਮਾਰ 'ਨੀਲ'
- ਪੈਸੇ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਦੌੜ ’ਚ ਰੁਲਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ -ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਸਮਾਜ ਦੀ ਅੱਖ ’ਚ ਤਿਣ ਨੇ ਇਹ ਨਸ਼ੇ - ਬਲਕਰਨ ਕੋਟ ਸ਼ਮੀਰ
- ਰੱਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੌਣ? -ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਜ਼ਫ਼ਰ ਦਾ ਵਿਵੇਕ -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਸਾਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਤੁਮ ਹੀ ਸੋ ਗਏ ਦਾਸਤਾਂ ਕਹਿਤੇ-ਕਹਿਤੇ - ਬੇਅੰਤ ਮੀਤ
- ਦੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੁਸਕਾਉਣਾ ਸਿੱਖੋ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਦਾ ਮਾਹਿਰ ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਵਿਹਲੜਾਂ ਨੇ ਕਸਰਤ ਦਾ ਨਾਂ ਯੋਗਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ - ਡਾ ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਨੋਟ ਉਹੀ ਨੇ ?- ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਮੈਂ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ - ਜਸਵੀਰ ਸਿੱਧੂ
- ਸਮਾਜਵਾਦ ਵਿਚ ਮਸ਼ੀਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵਿਹਲੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ - ਰਾਹੁਲ ਸੰਕਰਤਾਇਨ
- ਬਹੁ-ਬਿਧ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ: ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਨੰਦ -ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- 'ਗ਼ੱਦਾਰ' ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ -ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਉਲ
- ਉਚੇਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਆ ਰਿਹਾ ਨਿਘਾਰ -ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੀਲੋਂ
- ਮੇਰਾ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਸਮਾਰੋਹ -ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- …ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਜਬਰ ਜ਼ਿਨਾਹ ’ਚ ਲਿਤਾੜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਦੱਸੋ ਮੈਂ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਭੋਜਨ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਹੈ, ਜੋ ਅਸੀਂ ਖਾ ਰਹੇ ਹਾਂ-ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਪੁਰਾਤਨ ਉਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਰੌਚਿਕ ਗਾਥਾ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਕਦੇ ਵਿਰਸਾ ਵੀ ਮਰਿਆ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਬਾਪੂ ਵਰਗੇ ਜਿਉਂਦੇ ਆ ! - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਸਰਵਰਕ ਲਈ ਫ਼ੋਟੋ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ - ਪਰਮਬੀਰ ਕੌਰ
- ਜੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੇ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਨਾ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ… -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਕਿੰਨੀ ਕਮਲੀ ਹਾਂ ਮੈਂ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਮਾਈਆਂ ਰੱਬ ਰਜਾਈਆਂ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਅਤੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਕਰਦਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਵੀ ਤੇ ਗਾਇਕ ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਉਹ ਪਾਗਲ ਨਹੀਂ ਸੀ. . . - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਯਹ ਦੁਨੀਆਂ ਅਗਰ ਮਿਲ ਭੀ ਜਾਏ ਤੋ ਕਿਆ ਹੈ. . . -ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਪਹਿਲੀ ਹਵਾਲਾਤ - ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰਾ
- ਆਸ ਦੀ ਕਿਰਨ - ਬਿੱਟੂ ਜਖੇਪਲ
- ਅਫ਼ਸੋਸ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹ ਗੱਲ ਨਾ ਜਾਣ ਸਕਿਆ - ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮਲਹਾਰ
- ਬੁਢਾਪਾ ਸਰਾਪ ਨਹੀਂ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਮਹਿੰਗਾ ਪਿਆ ਮੈਨੂੰ ਵਿਚੋਲਗਿਰੀ ਦਾ ਚਸਕਾ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਤਖ਼ਤੀ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਹੈ. . . -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਲਾਸ਼ ਖੋਹੀ ਵੀਰਾ ਤੇਰੀ ਅੱਧ-ਝੁਲਸੀ - ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰਾ
- ਜਦੋਂ ਨਕਲ ਮਾਰੀ ਵੀ ਕੰਮ ਨਾ ਆਈ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਛੂਟਤੀ ਨਹੀਂ ਕਾਫ਼ਿਰ ਮੂੰਹ ਕੋ ਲਗੀ ਹੂਈ - ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਮੁਆਫ਼ੀ ਦਾ ਲਾਸਾਨੀ ਮੁਜੱਸਮਾ ਪ੍ਰਭੂ ਯਿਸੂ ਮਸੀਹ -ਵਰਗਿਸ ਸਲਾਮਤ
- ਸਿਰ ਦਰਦ -ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਮੱਧਮ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿਓ ਰੋਸ਼ਨੀਆਂ -ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਨਾ ਹੋਰ ਦੇ ਲਉ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੋਚ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ – ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਸ਼ੇਰੂ - ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਇਹ ਕੇਹਾ ਚੇਤਰ ਆਇਆ ਨੀ ਮਾਏ ! -ਦੇਵਿੰਦਰ ਅਗਰਵਾਲ
- ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੋਚ ਉੱਤੇ ਸਾਡੇ ‘ਅਮਲ ਜਾਂ ਭੁਲੇਖੇ’ - ਵਰਿੰਦਰ
- ਨਿਯਮ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਜੰਗ ਹਾਰ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ! -ਮਿੰਟੂ ਗੁਰੂਸਰੀਆ
- ਸੁਭਾਅ ਹੋਵੇ ਮਿਲਣਸਾਰ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਡਾ. ਰਾਸ਼ਟਰਬੰਧੂ ਨਾਲ ਆਖਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ -ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਮ ਦਿਲ ’ਤੇ ਲਾਇਆ ਉਹ ਰੋਗੀ ਬਣ ਗਏ -ਮਿੰਟੂ ਗੁਰੂਸਰੀਆ
- ਚੁਰਾ ਲਓ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਪਲ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਔਰਤ ਆਗੂ ਰੋਜ਼ਾ ਲਕਸਮਬਰਗ -ਮਨਦੀਪ
- ਅੱਜ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੋ. ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਹੋਣ ਤੇ ਮਾਣ ਹੈ - ਕੰਵਲਜੀਤ ਖੰਨਾ
- ਯੂਨਾਈਟਡ ਪੰਜਾਬ ਫੁਟਬਾਲ ਕਲੱਬ ਮਾਹਿਲਪੁਰ: ਫੁਟਬਾਲਰਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਅਲੰਬਰਦਾਰ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਵਰਤਮਾਨ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣੋ -ਸੰਤੋਂਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- 10 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ’ਚ ਦੋ ਬਾਲ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖਣ ਵਾਲੀ ਬੱਚੀ ਸੁਖਚੰਚਲ ਕੌਰ ਨੱਨੂੰ
- ਅਣਸੁਲਝੇ ਸਵਾਲ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਨਾ ਜਾਈਂ ਮਸਤਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਚਿਲਮ ਫੜਾ ਦੇਣਗੇ ਬੀਬਾ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- 7 ਫ਼ਰਵਰੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ... ਅਤੇ 10 ਫ਼ਰਵਰੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ - ਸੁਕੀਰਤ
- ਬੁਢਾਪੇ `ਚ ਜੁਆਨੀ ਦਾ ਅਨੰਦ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਅਸੀਂ ਕੀ ਬੋਲਦੇ ਹਾਂ ? -ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- 'ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ਼ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਇਨ ਨਾਰਥ ਅਮਰੀਕਾ'(ਅਪਣਾ) ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਢਲਾ ਥੰਮ੍ਹ ਸੀ ਫ਼ਾਲਕਨ
- ਸੋਚ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਕਾਸ਼ ਕਿਤੇ ਉਹ ਬੀਤੇ ਵੇਲੇ ਮੁੜ ਆਵਣ –ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮਲਹਾਰ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਰਹੇ… -ਦਵੀ ਦਵਿੰਦਰ ਕੌਰ
- ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਪੀਡੀਆਂ ਗੰਢਾਂ -ਸੰਤੋਂਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਪੀੜਾਂ `ਚ ਪਰੋਏ ਹਾਸੇ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਮਾਖਿਓਂ ਮਿੱਠੜੇ ਬੋਲ -ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਅਸਲ ਫਰਿਸ਼ਤਾ - ਬਿੱਟੂ ਜਖੇਪਲ
- ਦੋਸਤੀ ਰਹਿਤ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੌੜੀਆਂ ਹਕੀਕਤਾਂ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਹੌਸਲਾ ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹੁੰਦੇ - ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਰਾਓਵਾਲੀ
- ਬੁਢਾਪਾ ਆਵੇ ਹੀ ਕਿਉਂ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਹੌਂਸਲਾ ਅਫਜ਼ਾਈ ਦਾ ਕਮਾਲ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਝੂਮ ਝਾਮ ਝੂਮਤੀ ਬਸੰਤ ਰਿਤੂ ਆਈ ਹੈ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਵਲੈਤ ਵਾਲੀ ਭੂਆ - ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਚਾਹਲ “ਮਾਧੋ ਝੰਡਾ”
- ਅਲਵਿਦਾ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ! -ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਰਾਓਵਾਲੀ
- ਐ ਭਰਿਸਟ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਮਨੁੱਖ ਤੇਰੀ ਔਕਾਤ ਕੀ ਹੈ ? - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਲੋਕੋ ਸੜਕ 'ਤੇ ਟ੍ਰੈਫ਼ਿਕ ਨਿਯਮਾਂ, ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਪਾਬੰਦ ਰਹੋ –ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਜਨਮ ਦਿਨ -ਨੀਲ
- ਫੁੱਟਬਾਲ ਨੂੰ ਅਰਪਿਤ ਹੈ-ਪ੍ਰਿੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਸਪੋਰਟਿੰਗ ਕਲੱਬ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਰਕਤ ਹੈ –ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਮਨੁੱਖੀ ਆਚਰਣ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ ਕੀ ਹੈ? - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਲੋਹੜੀ ਵੇ ਲੋਹੜੀ ਜੀਵੇ ਤੇਰੀ ਜੋੜੀ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਲਿਖਦਾ ਸੂਲੀ ਚੜਾਇਆ ਬਚਪਨ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਬਾਅ ਉਡੀਕ ਰੱਖੀ ਅਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਆਵਾਂਗੇ. . . - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਭਲੀ ਕਰੇ! -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ
- ਗਾਈਏ ਤਾਂ ਹਵਾਵਾਂ ਦੱਸਣ, ਸੁਣੀਏ ਤਾਂ ਅੰਬਰ ਨੱਚਣ –ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਮਾਂ - ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਭਾਈ ਰੂਪਾ
- ਵਿਦਵਤਾ ਦੇ ਸਜੀਵ ਤੇ ਸਾਕਾਰ ਸਰੂਪ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ - ਡਾ.ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰਵੀ
- ਮਿਥਿਹਾਸ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ
- 37 ਅਧਿਆਪਕ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਿੰਡ ਹੱਲੂਵਾਲ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਪੁਲੀਸ, ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨ, ਪਾਣੀ, ਪੱਗ ਅਤੇ ਪੂਣੀ - ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ
- ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਚੱਕੀਰਾਹਾ - ਪਰਮਬੀਰ ਕੌਰ
- ਚੰਗੇ ਦੋਸਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ -'ਨੀਲ'
- ਜੱਟ ਮਰ ਗਏ ਕਮਾਈਆਂ ਕਰਦੇ ਨੀ ਜੱਟੀਏ ਤੇਰੇ ਬੰਦ ਨਾ ਬਣੇ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਮੰਤਰ, ਹੁਕਮ ਅਤੇ ਸਲਾਹ -ਨੀਲ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ ਅਮਰਜੀਤ ਖੇਲਾ
- ਮੋਜ਼ਰ ਜੋੜੀ ਦੀ ਯੁੱਗ ਪਲਟਾਊ ਖੋਜ -ਡਾ. ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਧੀਰ
- ਹਜ਼ੂਰੀ ਰਾਗੀ ਭਾਈ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਪੂਨੇ ਵਾਲੇ - ਡਾ: ਮਲਕੀਅਤ ਸਿੰਘ ਸੁਹਲ
- ‘ਧਰਤ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਦਿਆਂ ਸੰਸਾਰ ਲਈ ਭੋਜਨ ਜੁਟਾਉਣਾ’ -ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ ਲੋਹਾਮ
- ਪਰਦੇਸੀਂ ਵੱਸਦੇ ਅਧੇੜ ਪੰਜਾਬੀ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਿਰੋਗ ਤੇ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਵੱਡੀ ਵੰਗਾਰ -ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਬਾਜਵਾ
- ਮਹਾਨ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਨੇਤਾ ਡਾ. ਰਾਮ ਮਨੋਹਰ ਲੋਹੀਆ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ -ਡਾ. ਸ.ਸ. ਛੀਨਾ
- ਸੱਚ ਆਖਦਾ ਸੀ ਨਰੈਣਾ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਰਮ, ਕਾਨੂੰਨ ਸਰਗਰਮ -ਨੀਲ
- ਬਿਰਧ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ’ਚ ਫਸੀ ਬਜ਼ੁਰਗੀ -ਕੁਲਮਿੰਦਰ ਕੌਰ
- ਜਨਤਾ ਲਈ ਗਲਫ਼ਾਹੀ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਆ ਜਾ ਜਿਨਪਿੰਗ ਝੂਟ ਲੈ, ਪੀਂਘ ਹੁਲਾਰੇ ਖਾਂਦੀ ! -ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ
- ਮਨ ਹੋਲਾ ਕਰ ਲਈਦਾ ਹੈ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਚੁਆਨੀ ਵਾਲਾ ਭਿਖਾਰੀ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰਜਕ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਭਾਅ ਜੀ - ਡਾ: ਧਰਮਵੀਰ ਗਾਂਧੀ
- ਲੋਕ ਨਾਇਕ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਭਾਅ ਜੀ - ਡਾ. ਜਗਮੇਲ ਸਿੰਘ ਭਾਠੂਆਂ
- ਲੋਕ ਸਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਓ: ਅਲਗੋਜਾ ਵਾਦਕ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਿੱਲਾ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦਰਸ਼ਕ
- ਕੰਧਾਂ ਬੋਲਦੀਆਂ ਵੀ ਹਨ - ਰਮੇਸ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਮੇਰਾ ਸਰਾਧ ਹੈ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਰਜਨ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਇਕ ਗ਼ੈਰ-ਰਵਾਇਤੀ ਸਿਖ ਦੇ ਵਲਵਲੇ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ ਵਿਚਾਰਵਾਨ -ਮਨਦੀਪ
- ਤੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਮਰ ਗਈ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਬਿਨ ਮਾਪੇ ਧੀਆਂ ਬੇਗਾਨੀਆਂ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਮੇਰੀ ਮਾਂ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਗੁਰੂ-ਸ਼ਿੱਸ਼ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ : ਅਧਿਆਪਕ ਦਿਵਸ -ਨੀਲ
- ਬਾਦਲ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਇਹ ਪੁਰਾਣੀ ਯਾਦ -ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਸੇਵ ਦ ਗਰਲ ਚਾਈਲਡ - ਰਮੇਸ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰੇ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ - ਡਾ.ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰਵੀ
- ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸਿਮਰਜੀਤ ਕੌਰ ਮਾਣਕ : ਕੋਮਲ ਕਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਗ਼ੁਰਬਤ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਂਦਾ ਬਰਕਤ ਸਿੱਧੂ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਸਾਲ ਜਾਂ ਬੜਾ ਸਾਂਗ ਕੱਢਣ ਦੀ ਅਸਲ ਕਹਾਣੀ - ਸੁੱਚਾ ਸਿੰਘ ਨਰ
- ਕਿਰਨਜੀਤਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਮਾਇਨੇ -ਮਨਦੀਪ
- ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਾਹਿਤਕ ਪਰੰਪਰਾ: ਟੀਕਾਕਾਰੀ - ਡਾ. ਜਗਮੇਲ ਸਿੰਘ ਭਾਠੂਆਂ
- ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਯੁੱਗ ਦੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਆਗੂ - ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਔਰੀਐਂਟਲ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ- ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ: ਸਰਬੰਗੀ- ਕੀਟ-ਵਿਗਿਆਨੀ, ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਤੇ ਕਲਾਕਾਰ - ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ
- ਭਾਰਤ ਦੀ ਨਿਰਤ ਕਲਾ:ਪਰੰਪਰਾ ਤੇ ਮਹੱਤਵ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਤੁਸੀਂ ਲਿਖਦੇ ਕਿਉੇਂ ਹੋ? -ਏਦੋਆਦਰੋ ਗਾਲੇਆਨੋ
- ਸੂਖਮ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਸੱਚ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ : ਪੰਜਾਬ 1984 – ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਉਲ
- ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਵੱਖਰੀ ? -ਜੀ. ਐੱਸ. ਗੁਰਦਿੱਤ
- ਅੰਬੀਆਂ ਨੂੰ ਤਰਸੇਂਗੀ ਬਾਗ਼ਾਂ ਦੀਏ ਰਾਣੀਏ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਬਾਬੇ ਬਾਦਲ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀਏ ਬੱਤੀਏ, ਦਸ ਜੇਠ ਦਾ ਦੁਪਹਿਰਾ ਕਿੱਥੇ ਕੱਟੀਏ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਮਿੱਟੀ ਨਾ ਫਰੋਲ਼ ਜੋਗੀਆ-ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਸਾਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਜਾਗਣ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਝੁਲਸ ਰਹੀ ਹੈ ਇਨਸਾਨੀਅਤ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਨਾ ਫਿਰ ਬਾਦਲਾਂ ਨੇ ਨੂੰਹ ਨੂੰ ਲੈ ਹੀ ਦਿੱਤੀ "ਲਾਲ ਬੱਤੀ" ਵਾਲੀ ਕਾਰ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਜਿਸ ਕਮਲਜੀਤ ਨੀਲੋਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਘੋਲੀਆ ਸੱਥ - ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਰੌਂਤਾ
- ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਗੀਤ ਪਰੰਪਰਾ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਨਵਾਂ ਸੰਸਦੀ ਮੈਂਬਰ ਭਗਵੰਤ ਮਾਨ ਜਿਵੇਂ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਆਈ ਨਵੀਂ ਨੂੰਹ - ਹਰਮਨਦੀਪ 'ਚੜ੍ਹਿੱਕ'
- ਸਮਾਂ ਬੜਾ ਬਲਵਾਨ ਹੁੰਦਾ ਬਾਬਿਓ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਸਾਡੇ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਗਿਰ ਰਿਹਾ ਮਿਆਰ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਸੈਣੀ
- ਸੰਜੀਵਨੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਖ਼ੂਨਦਾਨ- ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਮਸਤਾਂ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗਕੇ "ਮਰਦੋਂ ਬਣੇ ਜ਼ਨਾਨਾ ਵੇ ਕੀ ਤੈਨੂੰ ਭੀੜ ਪਈ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਬੋਹਲ਼ਾਂ ਦਾ ਰਾਖਾ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਇਹ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਤਲ? -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ‘ਦਾਸ ਕੈਪਿਟਲ’ ਦਾ ਲੇਖਕ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ - ਡਾ. ਜਗਮੇਲ ਸਿੰਘ ਭਾਠੂਆਂ
- ਮਈ ਦਿਵਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਦਿਨ ਵਜੋਂ ਮਨਾਓ -ਮਨਦੀਪ
- ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮਈ ਦਿਵਸ- ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੋਹਮਤਾਂ ਦਾ ਅਖਾੜਾ! - ਸ਼ੌਂਕੀ ਇੰਗਲੈਂਡੀਆ
- ਡਾ. ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ -ਡਾ. ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ
- ਕਲਾਕਾਰ ਮੁੱਲ ਵਿਕਦੇ ਆਜਾ ਛਾਂਟ ਲੈ ਬਾਦਲ ਸਰਕਾਰੇ -ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਆਹ ਸਤਿੰਦਰ ਸੱਤੀ ਵਾਲੇ ਸੁਵਿਧਾ ਸੈਂਟਰ ਬਾਦਲਾਂ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਚੰਦ ’ਤੇ ਬਣਾਏ ਨੇ! - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਕਿਵੇਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਲਿਖਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ? -ਡਾ. ਬਲਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ - ਡਾ. ਜਗਮੇਲ ਸਿੰਘ ਭਾਠੂਆਂ
- ਗੁਲਾਬੀ ਪੱਗਾਂ ਨਾਲ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ 'ਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ ਉੱਭਰਦਾ ਗੀਤਕਾਰ "ਰਾਜ ਨਿਜ਼ਾਮਪੁਰੀ" - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਇੱਕ ਆਸ਼ਕ ਬਾਰੇ ਬਾਤ ਪਾਉਂਦਿਆਂ - ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਓਲ
- ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਂਹ ਵਾਦੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਂਹ ਮਾਫ਼ਕ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਬਚ ਸਕਦੀ ਏ - ਨੁਜ਼ਹਤ ਅੱਬਾਸ
- ਦਾਜ ਬਦਲੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਬਜ਼ੁਰਗ ਬੇਰੁਖੀ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਕੈਂਸਰ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਿੱਚ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਮਨੁੱਖੀ ਆਚਰਨ -ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਆਦਰਸ਼ ਅਧਿਆਪਕ ਗਿ. ਭਵਖੰਡਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ: ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਭੈਣ ਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਦਿਆਂ . . .- ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਖ਼ਬਰ ਦਾ ਚਮਤਕਾਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਬੱਲੇ! ਬਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਹਾਂ - ਕੁਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ
- ਅਸੀਂ ਮਲਵਈ ਨੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮਾੜੇ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਹੋਣਹਾਰ ਵਿਰਵਾਨ ਕੇ ਹੋਤ ਚੀਕਨੇ ਪਾਤ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਜ਼ੀਰੋ ਅਵਸਥਾ –ਗੀਤ ਅਰੋੜਾ
- ਫੌਜੀ ਤੇ ਫਰੈਸ਼ੀ - ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਹਾਏ! ਮੇਰਾ ਯਾਰਾਂ ਵਰਗਾ ਤਾਇਆ ਬੋਗੀ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਹਾਸਿਆਂ ’ਚ ਸਿਹਤਮੰਦੀ -ਪਵਨ ਉੱਪਲ
- ਬਾਬੂ ਮੰਗੂ ਰਾਮ ਮੁੱਗੋਵਾਲੀਆ :ਨਿਧੱੜਕ ਗਦਰੀ ਅਤੇ ਆਦਿ ਧਰਮ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੋਢੀ -ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਾਵਾ
- ਮੇਰੀ ਪਲੇਠੀ ਪੁਸਤਕ ਕਿਵੇਂ ਛਪੀ? - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਬੇਗ਼ਮ ਅਖ਼ਤਰ: ਮਲਕਾ-ਏ-ਗ਼ਜ਼ਲ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਨੌਰਾ ਰਿਚਰਡ : ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੀ ਜਨਮਦਾਤੀ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਨਿਰਮਾਣਤਾ ਅਤੇ ਮਹਾਨਤਾ ਦੇ ਸੁਮੇਲ: ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਜੀ -ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਤੀਰਥ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਵਰਤ ਕਰਵਾ ਚੌਥ ਦੀ ਹੋਂਦ ਕਿੱਥੇ ਕੁ ਖੜੋਤੀ ਹੈ ? -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਓਏ ! ਏਹ ਤਾਂ ਪੇਂਡੂ ਨੇ - ਪ੍ਰੀਤੀ ਸ਼ੈਲੀ 'ਬਾਲੀਆਂ'
- ਖੂਹ : ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਕਿਨਾਰੇ - ਜਸਵੀਰ ਸਿੱਧੂ
- ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਤੇਰੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਲਾਮ -ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਾਵਾ
- ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੱਕਾ:ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਬਰਨਾਲਾ - ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਐਗਨੀਜ਼ ਸਮੈਡਲੀ : ਗ਼ਦਰੀ ਵੀਰਾਂਗਣ - ਮਨਦੀਪ
- ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ -ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਚੋਣਾਂ ’ਚ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ
- ਇਹ ਹੈ ਚੰਗੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਸਿਮਰਜੀਤ ਮਾਣਕ :ਮੁੱਗੋਵਾਲ ਦਾ ਮਾਣ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸੁਮੇਲ - ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਾਵਾ
- ਪਿੰਡ ਚਕਰ ਦੀਆਂ ਕਿਆ ਬਾਤਾਂ! -ਪ੍ਰਿੰ. ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਬਾਜਵਾ
- ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਬਚਾਈਏ? -ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਵੇ ਤੂੰ ਨੌਕਰ ਕਾਹਦਾ -ਬਲਜੀਤ ਬਾਸੀ
- ਕੰਵਰ ਸੰਧੂ -ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ, ਬਰਤਾਨਵੀਂ ਸਾਮਰਾਜੀਏ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਹਾਕਮ -ਮਨਦੀਪ
- ਗੋਬਿੰਦ ਘਾਟ ਦਾ ਭਿਆਨਕ ਸਫਰ ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਕਰੋਪੀ -ਮੁਖਤਿਆਰ ਸਿੰਘ
- ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਹੈ ਯਾਰੋ ! –ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਜਸ਼ਨ - ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਪਾਣੀ ਪੰਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਾਲਾ ਜ਼ਹਿਰੀ ਹੋ ਗਿਆ - ਅਮਰਜੀਤ ਕੌਰ ‘ਹਿਰਦੇ’
- ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਪੈੱਨ-ਮੇਰੇ ਪੈੱਨ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ - ਪ੍ਰੋ. ਹਮਦਰਦਵੀਰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਵੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਸੰਗ ਵਿਚਰਦਿਆਂ -ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਕਿਹੋ ਜਹਾ ਹੋਵੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਸਰਪੰਚ - ਡਾ. ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਰੌਂਤਾ
- ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੇ ਦਿਨ, ਸਾਰੇ ਦਿਨ -ਲਵੀਨ ਕੌਰ ਗਿੱਲ
- ਯੁੱਗ ਪੁਰਸ਼ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ -ਮਨਦੀਪ
- ਗੁਜਰੀ ਮਰਦੀ ਨਹੀਂ -ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ
- ਆਬ ਆਬ ਕਰ ਮੋਇਓ -ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸਈਅਦ
- ਇੱਕ ਨਜ਼ਮ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ- ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਇੱਕ ਸੀ ਚਮਕੀਲਾ -ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸੁੱਚਾ ਗੁਣ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਆਰਥਿਕ ਮੰਦਹਾਲੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਯਾਦ -ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਾਵਾ
- ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਖ਼ੈਰ-ਸੁੱਖ ਦੀ ਦੁਆ ਕਰਨ ਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ! -ਸ਼ੌਂਕੀ ਇੰਗਲੈਂਡੀਆ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਸਿਰਜਤ ਜੀਵਨ ਵਿਰੋਧੀ ਹਾਲਤਾਂ -ਪੂਜਾ ਭੁੱਲਰ
- ਫੁੱਟਬਾਲ ਹੀ ਖੇਡ ਹੈ ਮਾਹਿਲਪੁਰ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ -ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਾਵਾ
- ਰੁੱਤਾਂ ਦੀ ਰਾਣੀ: ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ –ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਸੈਣੀ
- ਸਦੀਵੀ ਨਿੱਘ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਤਿਓਹਾਰ: ਲੋਹੜੀ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਰੂਸੀ ਗਾਂਵਾਂ ਦੇਸੀ ਢੱਠੇ –ਹਰਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਅਸੀਂ ਕਾਹਲੀ ਦੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਕਿਉਂ ਹਾਂ ? - ਬਲਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾਂ ਦੇ ਬੀਅ - ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਸ. ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ, ਗਵਰਨਰ-ਪੁੱਡੂਚੇਰੀ ਨਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ-ਮੁਖਤਿਆਰ ਸਿੰਘ
- ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚਲੀਆਂ ਸੁੱਖ-ਸਹੂਲਤਾਂ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ ਸ਼ਵੀ ਵਾਲੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਗੁਜਰਾਲ ਜੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਜ਼ਮਾਨਾ ਬਦਲ ਗਿਆ -ਪ੍ਰਿੰ. ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਬਾਜਵਾ
- ਵਾਹ ਨੀ ਮੌਤੇ ਕਾਹਲੀਏ -ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਯਾਰ ਅਣਮੁੱਲੇ ਬਨਾਮ ਯਾਰ ਬੇਮੁੱਲੇ -ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਸਦਾ ਲਈ ਤੁਰ ਗਿਆ ਹਾਸਿਆਂ ਦਾ ਵਣਜਾਰਾ ਭੱਟੀ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ: ਗੀਤਕਾਰੀ ਦਾ ਜਾਦੂਗਰ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਯਸ਼ ਚੋਪੜਾ:ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਸਿਰਨਾਵਾਂ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਇੱਕ ਜਮਾਤ ਦਾ ਫ਼ਰਕ -ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ –ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਵਕਤ - ਵਿਸ਼ਵਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਸੋਹਣ ਦੀ ਯਾਦ -ਗੁਰਨਾਮ ਗਿੱਲ
- ਯਾਸ਼ੰਤਾ -ਬਿੰਦਰ ਪਾਲ ਫਤਿਹ
- ਵਿਗਿਆਨਕ ਖੋਜਾਂ, ਗ੍ਰੰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ -ਗੁਰਚਰਨ ਨੂਰਪੁਰ
- ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਹਾਕਮ ਸੂਫੀ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਸਾਹਿਬਾ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਸ਼ੇਖ਼ ਚਿੱਲੀ ਮਾਰਕਾ ਟਪੱਲੀਆਂ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਕਦੋਂ ਖ਼ੈਰ ਕਰਨਗੇ? -ਸ਼ੌਂਕੀ ਇੰਗਲੈਂਡੀਆ
- ਸਨਮਾਨ -ਡਾ. ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ
- ਭੁਲੱਕੜਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ -ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਭੈਣ ਸੱਚੀਉਂ ਪਰਤ ਆਈ - ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਚ ਕੌੜਤੁੰਮੇ ਤੋਂ ਵੀ ਕੌੜਾ ਹੁੰਦੈ -ਮਨਦੀਪ ਖੁਰਮੀ ਹਿੰਮਤਪੁਰਾ
- ਅੱਜ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਨ 'ਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ
- ਬਹੁੜੀਂ ਵੇ ਤਬੀਬਾ… -ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਤੂਰ
- ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਜਗਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸੁਪਰ ਸਟਾਰ ਦਾ ਚਲਾਣਾ – ਪ੍ਰੋ. ਐੱਚ.ਐੱਸ. ਡਿੰਪਲ
- ਧੀਆਂ ਧਿਆਣੀਆਂ ਕਿਉਂ ਮਰ ਜਾਣੀਆਂ -ਰਾਜਬੀਰ ਕੌਰ ਸੇਖੋਂ
- ਪਸ਼ੂ ਬਨਾਮ ਮਨੁੱਖ -ਪ੍ਰੋ. ਬਲਦੀਪ
- ਰੁਸਤਮ-ਏ-ਹਿੰਦ ਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਿਦਆਂ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਮੰਗਾ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਵਲਾਇਤੀ ਬੋਲੀਆਂ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਸਬੱਬੀਂ ਟਪਕੀ ਅਮੀਰੀ ਦੀਆਂ ਅਲਾਮਤਾਂ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਝੋਟਾ-ਕੁੱਟ - ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ
- ਖ਼ਤਰਾ ਤੇ ਖ਼ਬਰ -ਸਿੱਧੂ ਦਮਦਮੀ
- ਮਹਿਕਾਂ ਦਾ ਵਣਜਾਰਾ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਸੁੰਦਰਤਾ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਿ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਨਿਘਾਰ - ਰਾਜਬੀਰ ਕੌਰ ਸੇਖੋਂ
- ਵੱਡਾ ਭਾਈ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ - ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਨਾ ਮਨੋਂ ਵਿਸਾਰ… -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਔਰਤ ਹੀ ਔਰਤ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸੈਣੀ
- ਮਿਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ‘ਪਛਾਣ’ ਸ਼ਹਿਰ ਸੰਗਰੂਰ ਦੀ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅੱਤਵਾਦੀ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਸੂਲੀ ਦੀ ਛਾਲ ਵਾਲੇ ਲੰਗੋਟੀਏ ਯਾਰ -ਸਫ਼ਰ ਜੀਤ
- ਪਕੌੜੇ ਖਾਣੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਅਲੋਚਕ ਝਗੜ ਸਿਓਂ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਤੇ ਮੈਂ -ਸੁਕੀਰਤ
ASHRAF SUHAIL
ver good