Thu, 18 April 2024
Your Visitor Number :- 6982130
ਪੁਸਤਕ ਸਮੀਖਿਆ: "ਕਸਤੂਰੀ"
Posted on:- 30-08-2014
-ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਸ਼ੇਰਗਿੱਲ
ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ " ਕਸਤੂਰੀ " ਨਾਂ ਦਾ ਕਾਵਿ - ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਆਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਟਾਈਟਲ ਨੇ ਹੀ ਮਨ ਮੋਹ ਲਿਆ , ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਗੱਲ ਆਈ ਕਿ ਇਤਨਾ ਪਿਆਰਾ ਨਾਂ ਅਜੇ ਤੀਕ ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਤਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ , ਇੱਕ ਮਹਿਕ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਜਿਲਦ ਦੇਖ ਕੇ ਆਸੇ - ਪਾਸੇ ਬਿਖਰ ਗਈ । ਪੂਰੀ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਣ ਬੈਠਿਆ ਤਾਂ ਸਫ਼ਾ - ਦਰ - ਸਫ਼ਾ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਮਹਿਕ ਜੁੜਦੀ ਗਈ । ਇੱਕ ਸੌਂ ਪੈਂਤੀ ਸਫ਼ਿਆਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀਆਂ - ਵੱਡੀਆਂ ਕੁੱਲ ਇੱਕ ਸੌਂ ਪੰਦਰਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹਨ , ਵਿਸ਼ੇ ਵੱਖੋ - ਵੱਖਰੇ ਹਨ ।
ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦੀ ਜਿਹੜੀ
ਢੁੱਕ ਢੁੱਕ ਨੇੜੇ ਬਹਿੰਦੀ ਜੇਹੜੀ
ਲੱਗਦਾ ਮੈਂ ਇਹਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ
ਤੰਬੂ ਹਰਫ਼ਾਂ ਦੇ ਰਹਿੰਦਾ ਤਾਣਦਾ
ਢੁੱਕ ਢੁੱਕ ਨੇੜੇ ਬਹਿੰਦੀ ਜੇਹੜੀ
ਲੱਗਦਾ ਮੈਂ ਇਹਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ
ਤੰਬੂ ਹਰਫ਼ਾਂ ਦੇ ਰਹਿੰਦਾ ਤਾਣਦਾ
ਜੱਗੀ ਬਰਾੜ ਚਾਹੇ ਪਿਛਲੇ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਉਥੋਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਦਰੋਂ ਅਜੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਉੱਥੇ ਪਰਤਣਾ ਵੀ ਚਾਹਦੀ ਹੈ ਤਦੇ ਤਾਂ ਸੁਪਨੇ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਬੋਲਦੀ ਹੈ
ਸ਼ੰਘਰਸ਼ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਲੇਖਿਕਾ ਦੀ ਅਹਿਸਾਸ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਭਲੀਭਾਂਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਭੁੱਖਮਰੀ ਨੂੰ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਦੇਖਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਕੇ ਫਿਰ ਅਲਫ਼ਾਜ਼ ਨੂੰ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਪਰੋ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ
ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਿਸਾਲ
ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਮੋਹ ਲੇਖਿਕਾ ਦੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸਮਾਲਸਰ ਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਉਹਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੁੱਝ ਇੰਜ ਹੈ:
ਲੇਖਿਕਾ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਖਿਆਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਲੀ ਅਲਮਾਰੀ ਵੀ ਖੋਲ੍ਹ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਆਮ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਲੇਖਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਰਤਾਰਾ ਉਹ ਭਲੀਭਾਂਤ ਜਾਣਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਇਹ ਲੋਕ ਕਦੋ ਬੋਲਣਗੇ
ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਜੋ ਜੱਗੀ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਲਿਖਦੀ ਨਹੀਂ , ਲਿਖਦਾ ਹੈ । ਬਹੁਤੀ ਵਾਰੀ ਉਹਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਮਰਦ ਦੀ ਲਿਖਤ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹੋਈਏ ਖੈਰ , ਇਹ ਉਹਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਹੈ ।
ਹਰਫ਼ਾਂ ਦੀ ਬੇਬਾਕੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਿੱਚਰ ਕੇ ਜੱਗੀ ਸ਼ਜਾਵਾਂ ਵੀ ਕੱਟਦੀ ਹੈ ਇਲਜ਼ਾਮ ਵੀ ਜਰਦੀ ਹੈ , ਇਸਤਰੀ ਲੇਖਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜੱਗੀ ਨੇ ਮਨ ਦੀ ਭੜਾਸ ਬਾਖੂਬੀ ਰਚੀ ਹੈ ਉਹ ਲਿਖਦੀ ਹੈ
ਜੱਗੀ ਧੜਕਣਾਂ 'ਚ ਨਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਹੱਟੀ ਪਾ ਕੇ ਬੈਠੀ ਹੈ ਸਰਸਰੀ ਨਜ਼ਰ ਪਾ ਮਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।ਨੈਣਾਂ ਦੀ ਛੱਤ ਤੇ ਆਇਆ ਸੈਲਾਬ ਅਲਫਾਜ਼ ਬਣਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਵਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ।
ਲੋਕਲ ਮੁੱਦਿਆਂ ਤੇ ਜੱਗੀ ਨੇ ਕਮਾਲ ਦਿਖਾਈ ਹੈ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਜੀਵਣ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚਰਦਾ ਹਰ ਰੰਗ ਹਰਫ਼ਾਂ 'ਚ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਚਾਹੇ ਡਾਲਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ ਚਾਹੇ ਟੈਕਸਾਂ ਦੀ ਚਾਹੇ ਸਟਾਬੈਰੀ ਤੋੜਦੀ ਮੁਟਿਆਰ ਚਾਹੇ ਉਡੀਕ 'ਚ ਪਈਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਦੀ ਚਾਹੇ ਇੱਥੇ ਪੜ੍ਹਣ ਆਈ ਕੁੜੀ ਦੀ ਚਾਹੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਘਾਟ ਦੀ ਚਾਹੇ ਗੋਤਰਾਂ ਦੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਬੂਲਿੰਗ ਦੀ ਤੇ ਸਰਪੰਚ ਸਹੁਰੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀ ਜੱਗੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਲ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਰਜਵੀਂ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ।
ਜਿੱਥੇ ਚਾਅ ਹੁੰਦਾ ਕਹਿੰਦੇ ਉੱਥੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਿਰਜਣਾ ਵੀ ਇਹ ਆਲਮ ਉਦੋਂ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਔਰਤ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੀਵਾਰ ਲਈ ਖਾਣਾ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਸਾਫ਼ - ਸਫ਼ਾਈ ਕਰ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਲਿਖਣਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਤੇ ਕਿਊੜਾ ਛਿੜਕਣ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੁਆਰਾ ਇਤਨੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਂਵਾਰੀਆਂ ਸੰਭਾਲਦਿਆਂ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣੀ ਆਮ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਸਤੂਰੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮਹਿਕਾਂ ਦੀ ਸੰਧੂਰੀ ਪੰਗਡੰਡੀ ਹੈ ।
ਸਾਡੇ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕਾਵਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸ਼ਿਕਵਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਿਤਾਬ ਛਪਵਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਛਪਵਾ ਕੇ ਮੁਫ਼ਤ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਇਹ ਕਮਾਈ ਅਸਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਖੁਦ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ । ਪਰ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤਕਾਰਾਂ ਤੇ ਗਾਇਕਾਂ ਨਾਲੋ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਰੋਕ - ਟੋਕ ਦੇ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਸੰਪਾਦਕੀ ਮੰਡਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਕਰੇ ਕਿ ਕਿਸ ਲੇਖਕ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਛਾਪਨੀ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸ ਦੀ ਨਹੀਂ । ਪਰ ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਕੰਮਾਂ - ਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹਰਫ਼ - ਹਰਫ਼ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਤੇ ਫਿਰ ਕਿਤਾਬ ਲਈ ਮਸੌਦਾ ਇਕੱਤਰ ਕਰਕੇ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਛਪਵਾਣਾ ਮਾਮੂਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਮੈਂ ਖੁਦ ਵੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਲੰਮੇ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਹੰਢਾਉਂਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਇੱਥੇ ਵਕਤ ਕਿਵੇਂ ਨੱਠਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਵਲਵਲੇ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕੰਧ - ਕੋਹਲੇ ਟੱਪਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਜੱਗੀ ਇੱਕ ਥਾਂ ਲਿਖਦੀ ਹੈ ,
ਜੱਗੀ ਬਰਾੜ ਸਮਾਲਸਰ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅਨਜਾਣ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਉਹ ਦਾਮਿਨੀ ਕਾਂਡ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਬਲਾਤਕਾਰ , ਲੇਖਿਕਾ ਦੀ ਕਲਮ ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵੀ ਲੀਰੋ - ਲੀਰ ਹੋਈ ਹੈ ।ਉਹ ਲਿਖਦੀ ਹੈ
ਇਸ ਸੁਆਲ ਦਾ ਉੱਤਰ ਅਜੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਸੋਚ ਜਦੋਂ ਤੀਕ ਬਦਲੇਗੀ ਨਹੀਂ ਔਰਤ ਦੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਰਹੇਗੀ । ਸੋਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਚੰਗਾ ਲਿਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ,ਚੰਗਾ ਪੜ੍ਹਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੋਚ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਜ਼ਮਾਨਾ ਬਦਲਿਆ ਬਦਲਿਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ , ਜੱਗੀ ਲਿਖਦੀ ਹੈ
ਹਾਦਸੇ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਵੱਖੋ - ਵੱਖਰੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮੌਤ ਵਰਗਾ ਹਾਦਸਾ ਜਿੱਥੇ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋ ਤੋੜਦਾ ਹੈ ਉਥੇ ਭਾਣਾ ਮੰਨਣ ਦਾ ਬਲ ਵੀ ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ ਸਿਖਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਾਨ , ਤੱਤੀ ਹਵਾ ਤੇ ਭਾਣਾ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਜਿੱਥੇ ਦਰਦ ਉੱਭਰਿਆ ਹੈ ਉਥੇ ਲੇਖਿਕਾ ਨੇ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਵਿੱਚ ਢਾਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦਾ ਦਰਦ ਕਲਮ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਵੰਡ ਲਿਆ ਹੈ ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਜੱਗੀ ਬਰਾੜ ਸਮਾਲਸਰ ਨੂੰ ਮੁਬਾਰਕਬਾਦ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਉਮੀਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਦੀ ਰਹੇ ।
ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਦੇਗਾ ਚਾਹ ਦਾ ਧਰਾਵਾਂ
ਕੰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰਾਂ
ਤੇ ਜਾਂ ਫ਼ਿਰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ
ਮਾਸੀ ਨਾਲ ਅੱਜ ਬਾਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਜਾਵਾਂ
ਬਿਲਕੁੱਲ ਮਾਂ ਵਰਗਾ ਇੱਕ ਸੂਟ ਸੁਆਵਾਂ
ਕੰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰਾਂ
ਤੇ ਜਾਂ ਫ਼ਿਰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ
ਮਾਸੀ ਨਾਲ ਅੱਜ ਬਾਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਜਾਵਾਂ
ਬਿਲਕੁੱਲ ਮਾਂ ਵਰਗਾ ਇੱਕ ਸੂਟ ਸੁਆਵਾਂ
ਸ਼ੰਘਰਸ਼ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਲੇਖਿਕਾ ਦੀ ਅਹਿਸਾਸ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਭਲੀਭਾਂਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਭੁੱਖਮਰੀ ਨੂੰ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਦੇਖਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਕੇ ਫਿਰ ਅਲਫ਼ਾਜ਼ ਨੂੰ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਪਰੋ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ
ਜਦ ਲੰਘਦੇ ਟੱਪਦੇ ਗੋਲਕਾਂ ਦੀ ਗੋਗੜ ਦੇਖ ਲਵਾਂ
ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਦ ਜਦ ਗਰੀਨ ਬਿੰਨ ਗਾਰਬੇਜ਼ 'ਚ ਜਾ ਧਰਾਂ
ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਦ ਜਦ ਗਰੀਨ ਬਿੰਨ ਗਾਰਬੇਜ਼ 'ਚ ਜਾ ਧਰਾਂ
ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਿਸਾਲ
ਥੱਬਾ ਕੁ ਬਾਲਣ ਤੇ ਅੱਖ ਰੁਕੇ
ਦਰਦ ਟੁੱਟੀ ਪਰਾਤ ਤੇ ਝੁਕੇ
ਦਰਦ ਟੁੱਟੀ ਪਰਾਤ ਤੇ ਝੁਕੇ
ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਮੋਹ ਲੇਖਿਕਾ ਦੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸਮਾਲਸਰ ਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਉਹਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੁੱਝ ਇੰਜ ਹੈ:
ਇਹ ਜੋ ਸਮਾਲਸਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਪਈ ਸੜਕ ਹੈ
ਹਿਰਦੇ 'ਚ ਕਿਸੇ ਯਾਦ ਦੀ ਪੈਂਦੀ ਰੜਕ ਹੈ ।
ਹਿਰਦੇ 'ਚ ਕਿਸੇ ਯਾਦ ਦੀ ਪੈਂਦੀ ਰੜਕ ਹੈ ।
ਲੇਖਿਕਾ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਖਿਆਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਲੀ ਅਲਮਾਰੀ ਵੀ ਖੋਲ੍ਹ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਆਮ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਲੇਖਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਰਤਾਰਾ ਉਹ ਭਲੀਭਾਂਤ ਜਾਣਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਇਹ ਲੋਕ ਕਦੋ ਬੋਲਣਗੇ
ਮੇਰੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਬੋਲਣਗੇ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਠਾਹ ਠਾਹ
ਜੱਗੀ ਪਰਖ ਹੀ ਗਿਆ ਬੰਦੇ ਆਖਿਰ ਕੁੱਝ ਕਲਾਵਾਂ ਨਾਲ
ਜੱਗੀ ਪਰਖ ਹੀ ਗਿਆ ਬੰਦੇ ਆਖਿਰ ਕੁੱਝ ਕਲਾਵਾਂ ਨਾਲ
ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਜੋ ਜੱਗੀ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਲਿਖਦੀ ਨਹੀਂ , ਲਿਖਦਾ ਹੈ । ਬਹੁਤੀ ਵਾਰੀ ਉਹਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਮਰਦ ਦੀ ਲਿਖਤ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹੋਈਏ ਖੈਰ , ਇਹ ਉਹਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਹੈ ।
ਹਰਫ਼ਾਂ ਦੀ ਬੇਬਾਕੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਿੱਚਰ ਕੇ ਜੱਗੀ ਸ਼ਜਾਵਾਂ ਵੀ ਕੱਟਦੀ ਹੈ ਇਲਜ਼ਾਮ ਵੀ ਜਰਦੀ ਹੈ , ਇਸਤਰੀ ਲੇਖਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜੱਗੀ ਨੇ ਮਨ ਦੀ ਭੜਾਸ ਬਾਖੂਬੀ ਰਚੀ ਹੈ ਉਹ ਲਿਖਦੀ ਹੈ
ਇਹ ਸਿੱਲਤਰਾਂ ਇੱਕ ਦੀ ਅੱਖ ਦੀਆਂ
ਜਾ ਦੂਜੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਨੇ ਦਿਖਦੀਆਂ
ਨਿੰਦਾ ਤੁਹਾਡੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਲਾ ਦਿੰਦੀ
ਖਾਲੀ ਸੰਦੂਕ 'ਚ ਵੀ ਕੁਝ ਟੋਲਣ ਲਾ ਦਿੰਦੀ
ਜਾ ਦੂਜੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਨੇ ਦਿਖਦੀਆਂ
ਨਿੰਦਾ ਤੁਹਾਡੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਲਾ ਦਿੰਦੀ
ਖਾਲੀ ਸੰਦੂਕ 'ਚ ਵੀ ਕੁਝ ਟੋਲਣ ਲਾ ਦਿੰਦੀ
ਜੱਗੀ ਧੜਕਣਾਂ 'ਚ ਨਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਹੱਟੀ ਪਾ ਕੇ ਬੈਠੀ ਹੈ ਸਰਸਰੀ ਨਜ਼ਰ ਪਾ ਮਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।ਨੈਣਾਂ ਦੀ ਛੱਤ ਤੇ ਆਇਆ ਸੈਲਾਬ ਅਲਫਾਜ਼ ਬਣਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਵਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ।
ਲੋਕਲ ਮੁੱਦਿਆਂ ਤੇ ਜੱਗੀ ਨੇ ਕਮਾਲ ਦਿਖਾਈ ਹੈ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਜੀਵਣ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚਰਦਾ ਹਰ ਰੰਗ ਹਰਫ਼ਾਂ 'ਚ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਚਾਹੇ ਡਾਲਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ ਚਾਹੇ ਟੈਕਸਾਂ ਦੀ ਚਾਹੇ ਸਟਾਬੈਰੀ ਤੋੜਦੀ ਮੁਟਿਆਰ ਚਾਹੇ ਉਡੀਕ 'ਚ ਪਈਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਦੀ ਚਾਹੇ ਇੱਥੇ ਪੜ੍ਹਣ ਆਈ ਕੁੜੀ ਦੀ ਚਾਹੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਘਾਟ ਦੀ ਚਾਹੇ ਗੋਤਰਾਂ ਦੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਬੂਲਿੰਗ ਦੀ ਤੇ ਸਰਪੰਚ ਸਹੁਰੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀ ਜੱਗੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਲ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਰਜਵੀਂ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ।
ਜਿੱਥੇ ਚਾਅ ਹੁੰਦਾ ਕਹਿੰਦੇ ਉੱਥੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਿਰਜਣਾ ਵੀ ਇਹ ਆਲਮ ਉਦੋਂ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਔਰਤ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੀਵਾਰ ਲਈ ਖਾਣਾ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਸਾਫ਼ - ਸਫ਼ਾਈ ਕਰ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਲਿਖਣਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਤੇ ਕਿਊੜਾ ਛਿੜਕਣ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੁਆਰਾ ਇਤਨੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਂਵਾਰੀਆਂ ਸੰਭਾਲਦਿਆਂ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣੀ ਆਮ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਸਤੂਰੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮਹਿਕਾਂ ਦੀ ਸੰਧੂਰੀ ਪੰਗਡੰਡੀ ਹੈ ।
ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚੱਲੇ ਸੰਧੂਰੀ ਪਗਡੰਡੀ
ਕਦੀ ਚੁੱਪ ਗੜੁੱਗ ਲੱਗੇ ਕਦੀ ਪਾਵੇ ਸ਼ੋਰ
ਕਦੀ ਸੱਜ ਸੰਵਰ ਕੇ ਮਿਲਦੀ
ਕਦੀ ਮੂੰਹ ਵੀ ਨਾ ਧੋਦੀ
ਮੀਂਹ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਹੋਵੇ ਹਨ੍ਹੇਰੀ
ਨੱਪਦੀ ਰਹੇ ਇਹ ਤੋਰ
ਕਦੀ ਚੁੱਪ ਗੜੁੱਗ ਲੱਗੇ ਕਦੀ ਪਾਵੇ ਸ਼ੋਰ
ਕਦੀ ਸੱਜ ਸੰਵਰ ਕੇ ਮਿਲਦੀ
ਕਦੀ ਮੂੰਹ ਵੀ ਨਾ ਧੋਦੀ
ਮੀਂਹ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਹੋਵੇ ਹਨ੍ਹੇਰੀ
ਨੱਪਦੀ ਰਹੇ ਇਹ ਤੋਰ
ਸਾਡੇ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕਾਵਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸ਼ਿਕਵਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਿਤਾਬ ਛਪਵਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਛਪਵਾ ਕੇ ਮੁਫ਼ਤ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਇਹ ਕਮਾਈ ਅਸਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਖੁਦ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ । ਪਰ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤਕਾਰਾਂ ਤੇ ਗਾਇਕਾਂ ਨਾਲੋ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਰੋਕ - ਟੋਕ ਦੇ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਸੰਪਾਦਕੀ ਮੰਡਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਕਰੇ ਕਿ ਕਿਸ ਲੇਖਕ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਛਾਪਨੀ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸ ਦੀ ਨਹੀਂ । ਪਰ ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਕੰਮਾਂ - ਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹਰਫ਼ - ਹਰਫ਼ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਤੇ ਫਿਰ ਕਿਤਾਬ ਲਈ ਮਸੌਦਾ ਇਕੱਤਰ ਕਰਕੇ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਛਪਵਾਣਾ ਮਾਮੂਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਮੈਂ ਖੁਦ ਵੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਲੰਮੇ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਹੰਢਾਉਂਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਇੱਥੇ ਵਕਤ ਕਿਵੇਂ ਨੱਠਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਵਲਵਲੇ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕੰਧ - ਕੋਹਲੇ ਟੱਪਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਜੱਗੀ ਇੱਕ ਥਾਂ ਲਿਖਦੀ ਹੈ ,
ਅਧੂਰੇ ਪਏ ਸ਼ੇਅਰ ਤਰਸੇ , ਕੋਲ ਪਈਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਤੇ ਬਰਸੇ
ਹਰਫ਼ਾਂ ਨੇ ਹੈ ਆਲ੍ਹਣਾ ਮੰਗਿਆ ਕੋਰਾ ਕਾਗਜ਼ ਗਿਆ ਡੰਗਿਆ
ਲਿਖ ਲਿਖ ਕੇ ਸੋਧ ਕਰਾਂ, ਨਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਜਰਾਂ
ਹਰਫ਼ਾਂ ਨੇ ਹੈ ਆਲ੍ਹਣਾ ਮੰਗਿਆ ਕੋਰਾ ਕਾਗਜ਼ ਗਿਆ ਡੰਗਿਆ
ਲਿਖ ਲਿਖ ਕੇ ਸੋਧ ਕਰਾਂ, ਨਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਜਰਾਂ
ਜੱਗੀ ਬਰਾੜ ਸਮਾਲਸਰ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅਨਜਾਣ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਉਹ ਦਾਮਿਨੀ ਕਾਂਡ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਬਲਾਤਕਾਰ , ਲੇਖਿਕਾ ਦੀ ਕਲਮ ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵੀ ਲੀਰੋ - ਲੀਰ ਹੋਈ ਹੈ ।ਉਹ ਲਿਖਦੀ ਹੈ
ਜ਼ਹਿਨ ਤਾਂ ਲੀਰੋ - ਲੀਰ ਕਰ ਛੱਡਿਆ
ਕੁੱਝ ਆਏ ਅੱਗੇ
ਮੇਰੀ ਜ਼ਾਤ ਦਾ ਦਰਦ ਨਿਵਾਰਣ ਲਈ
ਪਰ ਕੀ ਹੋਇਆ......?
ਬਾਤਣ ਹੀ ਅਸਮਾਨ ਗਿਰਾਵੁਹਿਆ
ਦਰਦ ਤਾਂ ਅਮਾਉ ਹੈ
ਕਸਕ ਤਾਂ ਸਾਹਵਾਂ 'ਚ ਅਜੇ ਵੀ ਹੈ
ਮੇਰੀ ਜ਼ਾਤ ਕਿੱਥੇ ਲੁਕੇ ?
ਕੁੱਝ ਆਏ ਅੱਗੇ
ਮੇਰੀ ਜ਼ਾਤ ਦਾ ਦਰਦ ਨਿਵਾਰਣ ਲਈ
ਪਰ ਕੀ ਹੋਇਆ......?
ਬਾਤਣ ਹੀ ਅਸਮਾਨ ਗਿਰਾਵੁਹਿਆ
ਦਰਦ ਤਾਂ ਅਮਾਉ ਹੈ
ਕਸਕ ਤਾਂ ਸਾਹਵਾਂ 'ਚ ਅਜੇ ਵੀ ਹੈ
ਮੇਰੀ ਜ਼ਾਤ ਕਿੱਥੇ ਲੁਕੇ ?
ਇਸ ਸੁਆਲ ਦਾ ਉੱਤਰ ਅਜੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਸੋਚ ਜਦੋਂ ਤੀਕ ਬਦਲੇਗੀ ਨਹੀਂ ਔਰਤ ਦੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਰਹੇਗੀ । ਸੋਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਚੰਗਾ ਲਿਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ,ਚੰਗਾ ਪੜ੍ਹਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੋਚ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਜ਼ਮਾਨਾ ਬਦਲਿਆ ਬਦਲਿਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ , ਜੱਗੀ ਲਿਖਦੀ ਹੈ
ਯੁੱਗ ਤਾਂ ਤਾਹੀਓਂ ਬਦਲੂ
ਜੇ ਸੋਚ ਬਦਲੇਗੀ
ਤੇ ਸੋਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਤਾਂ
ਗਾਹਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ
ਮਨ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਰਮਾ
ਤੇ ਟਕਰਾਓ 'ਚ ਆਏ
ਗਲਤ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਥੋਪਨੀ ਪੈਂਦੀ
ਖਾਮੋਸ਼ੀ ।
ਜੇ ਸੋਚ ਬਦਲੇਗੀ
ਤੇ ਸੋਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਤਾਂ
ਗਾਹਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ
ਮਨ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਰਮਾ
ਤੇ ਟਕਰਾਓ 'ਚ ਆਏ
ਗਲਤ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਥੋਪਨੀ ਪੈਂਦੀ
ਖਾਮੋਸ਼ੀ ।
ਹਾਦਸੇ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਵੱਖੋ - ਵੱਖਰੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮੌਤ ਵਰਗਾ ਹਾਦਸਾ ਜਿੱਥੇ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋ ਤੋੜਦਾ ਹੈ ਉਥੇ ਭਾਣਾ ਮੰਨਣ ਦਾ ਬਲ ਵੀ ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ ਸਿਖਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਾਨ , ਤੱਤੀ ਹਵਾ ਤੇ ਭਾਣਾ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਜਿੱਥੇ ਦਰਦ ਉੱਭਰਿਆ ਹੈ ਉਥੇ ਲੇਖਿਕਾ ਨੇ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਵਿੱਚ ਢਾਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦਾ ਦਰਦ ਕਲਮ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਵੰਡ ਲਿਆ ਹੈ ।
ਨਸੀਬ ਦੇ ਉਸ ਬੇਬਸ ਮੋੜ ਤੇ ਹਵਾ ਤੱਤੀ ਜੇ ਨਾ ਵਗੀ ਹੁੰਦੀ
ਹੁਣ ਨੂੰ ਉਸ ਮੋਈ ਸੱਧਰ ਨੇ ਵੀ ਯਕੀਕਨ ਜੁਆਨ ਹੋਣਾ ਸੀ
ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਗਿਆ ਸੋਚ ਮੇਰੀ ਤੈਨੂੰ ਸਾਥ ਸਾਥ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਵਿੱਚਰੀ
ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਉਮਰੇ ਕੀ ਭਲਾ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਧਿਆਨ ਹੋਣਾ ਸੀ
ਹੁਣ ਨੂੰ ਉਸ ਮੋਈ ਸੱਧਰ ਨੇ ਵੀ ਯਕੀਕਨ ਜੁਆਨ ਹੋਣਾ ਸੀ
ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਗਿਆ ਸੋਚ ਮੇਰੀ ਤੈਨੂੰ ਸਾਥ ਸਾਥ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਵਿੱਚਰੀ
ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਉਮਰੇ ਕੀ ਭਲਾ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਧਿਆਨ ਹੋਣਾ ਸੀ
ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਜੱਗੀ ਬਰਾੜ ਸਮਾਲਸਰ ਨੂੰ ਮੁਬਾਰਕਬਾਦ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਉਮੀਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਦੀ ਰਹੇ ।
ਸੰਪਰਕ: +1 905 458 4598
Comments
ਕਿਤਾਬਾਂ
- ਪੰਜਾਬ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਅੰਗ ਸੰਗ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ : ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਫ਼ਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਜੀਵਨੀ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ
- ਅਨੁਵਾਦ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਿਆਂ -ਡਾ. ਵਿਨੋਦ ਕੁਮਾਰ
- ਉੱਨੀ ਸੌ ਚੁਰਾਸੀ: ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੇ ਲੇਖ ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ
- ਜਾਗਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਵਾਲੀ ਕਲਮ ਦੀ ਘਾਲਣਾ: ''ਗੁਜਰਾਤ ਫ਼ਾਈਲਾਂ''-ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਬੇਬਾਕ ਚਿਤਰਦੀ ਲੇਖਿਕਾ ਸੁਧਾ ਸ਼ਰਮਾਂ
- ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਸਤੌਜ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ - ਪ੍ਰੋ. ਐੱਚ ਐੱਸ. ਡਿੰਪਲ
- ਧੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰਨਾਵੇਂ
- ਧੀਆਂ ਭੈਣਾਂ - ਵਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰੰਧਾਵਾ
- ਘੁਮੱਕੜ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਅਣਗਿਣਤ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ
- ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ ਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ –ਸ਼ਾਇਦ ਰੰਮੀ ਮੰਨ ਜਾਏ
- ਚੌਮੁਖੀਆ ਇਬਾਰਤਾਂ : ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪ੍ਰਾਪਤੀ
- ਦਰਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ
- ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚ ਉੱਗੀ ਨਿੱਘੀ ਕਲਮ: ਇਕਬਾਲ
- ਪੁਸਤਕ: ਉਚੇਰੀ ਸੋਚ ਚੰਗੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
- ਪੁਸਤਕ: ਸੂਰਜ ਦਾ ਹਲਫੀਆ ਬਿਆਨ
- ਕਰਮਯੋਗੀ ਪ੍ਰਿੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਮਾਹਿਲਪੁਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਵਿੱਛੜ ਗਿਆ ਭਰਾਵੋ ਮੇਲਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਪਹਿਰਾਵਾ (ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਧਿਐਨ)
- ਪੁਸਤਕ: ਹਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
- ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕੈਨਵੈਸ ’ਚ ਉੱਭਰੀਆਂ ਬਹੁ ਪਰਤਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ:ਮੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਅਦਬੀ ਸੱਚ
- ਪੁਸਤਕ: ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਜਾਦੂਗਰ ਐੱਸ ਅਸ਼ੋਕ ਭੌਰਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਨੀ ਮਾਂ
- ਪੁਸਤਕ: ਕੰਢੀ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ
- ਪੁਸਤਕ: ਪ੍ਰਿਜ਼ਮ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
- ਲਕੀਰਾਂ ਦੇ ਆਰ ਪਾਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ
- ਡਾ. ਤੇਜਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ-‘ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਪਲ’
- ਪ੍ਰਵਾਸ ਕੇਂਦਰਤ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਠੋਸ ਵਾਧਾ ਹੈ ਜਤਿੰਦਰ ਹਾਂਸ ਦਾ ਪਲੇਠਾ ਨਾਵਲ ‘ਬੱਸ ਅਜੇ ਏਨਾ ਹੀ’
- ਪੁਸਤਕ: 'ਓਥੇ'
- ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਰੂੰਬਲਾਂ-ਰੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ
- ਪੁਸਤਕ: ਕੌਣ ਵਿਛਾਏ ਬਹਾਰ - ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਭੌਰੇ ਦੀਆਂ ਗੁੱਝੀਆਂ ਰਮਜਾਂ
- ਜੁਗਨੀ: ਬਲਰਾਜ ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ
- ਲਾਲ ਝੰਡੇ ਹੇਠਲੇ ਦਲਿਤ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਹਾਣੀ: ਦਾ ਜਿਪਸੀ ਗਾਡੈਸ
- ਪੁਸਤਕ: ਵਧਾਈਆਂ ਬੇਬੇ ਤੈਨੂੰ
- ਪੁਸਤਕ: ਝਾਂਜਰ ਛਣਕ ਪਈ
- ਪੁਸਤਕ: ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ (ਸਥਿਤੀ, ਸੇਧਾਂ ਅਤੇ ਮੁਲਾਂਕਣ)
- ਅੱਗ ਦੀ ਲਾਟ: ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਰਾਜਿਆਂ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰਦੀ ਕਿਤਾਬ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਪੁਸਤਕ ‘ਗੋਲਡਨ ਗੋਲ’ ਦੀ ਗਾਥਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਗ਼ੁਸਤਾਖ਼ ਹਵਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਔਰਤ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ
- ਪੁਸਤਕ: ਸਮਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ : ਨਾਰੀ ਪਰਿਪੇਖ
- ਪੁਸਤਕ: ਅੰਗੂਠਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਅੰਤਰ ਨਾਦ
- ਪ੍ਰਿੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ: ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ
- ਧਰਤੀ ਸਵਰਗ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇ?
- ਮਜ਼ਦੂਰ ਇਤਿਹਾਸ ’ਚ ਔਰਤ ਵੀਰਾਂਗਣਾਂ
- ਲੋਕਪੱਖੀ ਤੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਾਹਿਤ ਘਰ-ਘਰ ਤੱਕ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਯਤਨ
- ਪੁਸਤਕ: ਸਾਡਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ ਬਾਲ ਅਧਿਕਾਰ
- ਸਕੂਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ
- ਪੁਸਤਕ: ਕਸਮ ਨਾਲ... ਝੂਠ ਨ੍ਹੀਂ ਬੋਲਦਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਟੁੱਟਦੇ ਤਾਰੇ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ
- ਮੇਰੀ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਫੇਰੀ: ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ
- ਪੁਸਤਕ ‘ਗਾਥਾ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ…’: ਕੁਝ ਵਿਚਾਰ
- ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਗਦੀ ਅਤੇ ਸਾਂਝਾਂ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਆਲ੍ਹਣਾ’
- ਪੁਸਤਕ: ਸੰਗੀਤਾਚਾਰੀਆ: ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਮਸਤਾਨੀ
- ਪ੍ਰਦੇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੂਹੇ-ਦੌੜ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਬੰਦ ਘਰਾਂ ਦੇ ਵਾਸੀ’
- ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਰੰਗ
- ਪੁਸਤਕ: ਇੱਕ ਗੰਧਾਰੀ ਹੋਰ -ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਕਿਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਬੋਧ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ: ਖ਼ਾਲੀ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ - ਡਾ. ਮਿਨਾਕਸ਼ੀ ਰਾਠੌਰ
- ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਸੁਪਨੇ ਸੱਚ ਹੋਣਗੇ’- ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਪੁਸਤਕ ਸਮੀਖਿਆ: "ਕਸਤੂਰੀ"
- ਵਿੱਦਿਆ ਤੇ ਵਿਦਿਅਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪ੍ਰਤੀ ਫਿਕਰਮੰਦ ਹਰ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਪੜ੍ਹਣਯੋਗ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ -ਗੁਰਮੀਤ ਸੁਖਪੁਰਾ
- ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ : ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ
- ਚੁੱਪ ਵਿੱਚੋਂ ਬੋਲਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਚੁੱਪ ਨਦੀ ਤੇ ਮੈਂ’
- ਗੁੰਬਦ: ਜਸਬੀਰ ਕਾਲਰਵੀ ਦੇ ਅੰਤਰਮਨ ਦੀ ਰਮਜ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ -ਸੁਰਜੀਤ
- ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਉੱਚਾ ਬੁਰਜ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ
- ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਅੱਖ ਦਾ ਖ਼ਾਬ
- ਵੱਖਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਤੇ ਵੱਖਰੀ ਸੋਚ ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਚੰਦਰਯਾਨ-ਤਿਸ਼ਕਿਨ’ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਹਿਟਲਰ ਦੀ ਵਾਪਸੀ { Timur Vermes ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ He’s back} -ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- ਕਿੱਸਾਕਾਵਿ `ਚ ਵਿੱਲਖਣ ਛਾਪ: ਕਿੱਸਾ ਬਾਗ਼ੀ ਸੁਭਾਸ਼ (ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਪਾਰਸ) -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਵਾਦਤ ਨਾਵਲ ‘ਦਾ ਵਿੰਚੀ ਕੋਡ’ - ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- 'ਸੜਦੇ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਸਰਗਮ' ਅਨੂਠੀ ਤੇ ਅਦੁੱਤੀ ਵਾਰਤਕ -ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੱਟੂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ : ਵਿਦਰੋਹੀ ਕਾਵਿ (ਪਾਸ਼, ਉਦਾਸੀ, ਮੁਕਤੀਬੋਧ ਅਤੇ ਨੇਰੂਦਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ’ਚ) -ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ
- ਬੇਹਤਰੀਨ ਨਾਵਲ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ : The Shadow of the Wind
- ਮੌਲਿਕ ਕਾਵਿ-ਮੁਹਾਵਰੇ ਦਾ ਸਿਰਜਕ : ਜਗਤਾਰ ਸਾਲਮ
- ਨਾਵਲ ‘ਅਣਪਛਾਤੇ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਪਾਂਧੀ’ ’ਤੇ ਇੱਕ ਪੇਤਲੀ ਜੇਹੀ ਝਾਤ