Tue, 16 April 2024
Your Visitor Number :- 6976382
ਪ੍ਰੋ. ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ (ਦਿੱਲੀ ਵਾਲੇ) ਵੱਲੋਂ 1992 ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਮੇਲੇ ’ਤੇ, ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਦਿੱਤੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇ ਕੁਝ ਅੰਸ਼
Posted on:- 19-11-2015
ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸੂਰਮਗਤੀ, ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਦੀ ਕੁਆਲਿਟੀ ਅਤੇ ਝੜੀ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਆਲਮੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅਮਲ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਮੜਿੱਕ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਨੂੰ ਮਖੌਲਾਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਹੱਸਦਿਆਂ ਫਾਂਸੀ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਬੁਰਦ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਯਾਤੀ ਦੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਵਰ੍ਹੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਅੰਡੇਮਾਨ ਦੀਆਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੰਮੀਆਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਕੱਟਦਿਆਂ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ, ਜਿਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਸੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਨੂੜਕੇ ਅਤੇ ਪੈਰੀਂ ਬੇੜੀਆਂ ’ਚ ਜਕੜਕੇ ਕਾਲ ਕੋਠੜੀਆਂ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਪਿੰਜਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਸੀਹਿਆਂ ਅੱਗੇ ਈਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਨ ਹੋਕੇ ਵੀ ਸਿਰ ਨੀਵਾਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਜਰ ਲਿਆ ਪਰ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ। ਜੇਲ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਇਹ ਸਿਦਕੀ ਤੇ ਅਡੋਲ ਸੂਰਮੇ ਫਿਰ ਲੜਾਈ ’ਚ ਕੁੱਦ ਪਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 1947 ਤੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜਾਂ ਰੁਪੋਸ਼ ਹੋਕੇ, ਮੁੜ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ’ਚ ਜਾਕੇ ਜਾਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿਕੇ ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਅਤੇ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਹੁਣ ਨਵੇਂ, ਭਾਰਤੀ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ’ਚ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਜਾਰੀ ਰਹੀ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦਾ ਖ਼ਵਾਬ ਕੀ ਸੀ, ਭਾਰਤੀ ਅਵਾਮ ਦੇ ਕਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਕਿੰਨੇ ਕੱਦਾਵਰ ਸਨ। ਸੌੜੀ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਵਾਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੌਣਿਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੱਦ ਕਿੰਨਾ ਉੱਚਾ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ਇਸ ਮੁਲਕ ਦੇ ਵਾਰਸ ਬਣੇ ਬੈਠੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਖੱਬੇ ਵੀ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੱਚੇ ਵਾਰਸ ਹੋਣ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਵਾਰਸ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦਾ ਖ਼ਵਾਬ ਕੀ ਸੀ, ਭਾਰਤੀ ਅਵਾਮ ਦੇ ਕਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਕਿੰਨੇ ਕੱਦਾਵਰ ਸਨ। ਸੌੜੀ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਵਾਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੌਣਿਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੱਦ ਕਿੰਨਾ ਉੱਚਾ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ਇਸ ਮੁਲਕ ਦੇ ਵਾਰਸ ਬਣੇ ਬੈਠੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਖੱਬੇ ਵੀ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੱਚੇ ਵਾਰਸ ਹੋਣ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਵਾਰਸ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸੰਤਾਪ ਭੋਗ ਰਹੀ ਇਹ ਮਿੱਟੀ, ਜੋ ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਹਾਰ-ਹੰਭ ਗਈ ਹੈ, ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁਣ ਅਜਿਹੇ ਦਿਲ-ਗੁਰਦੇ ਵਾਲੇ ਇਨਸਾਨ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ। ਜੇ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਕਿਤੇ ਵੀ ਇਸ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਮੁੜ ਲੀਹ ’ਤੇ ਲਿਆਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਇਨਕਲਾਬੀ ਰਵਾਇਤ ਚੇਤੇ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣਾ ਪਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਰਵਾਇਤ ਦੇ ਲਾਇਕ ਬਣਨਾ ਪਵੇਗਾ।
ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ‘ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਿਚੋੜ ਕੱਢਣ’ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਪਰ ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਦੋਂ ਹੀ ਸਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਲਹਿਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹਾਰ ਦਾ ਅੰਤਮ ਨਿਤਾਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਮੇਰੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਜਿੱਤ ਨਹੀਂ ਸਕੀ ਇਹ ਤਾਂ ਤੈਅ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਹਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ- ਇਸਦੀ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਹਾਲੇ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਅੰਤਮ ਨਿਚੋੜ ਕੱਢਣਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਬਕਾਂ, ਇਸ ਦੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈਣ ਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ 45 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਇਹ ਨਾ ਦੇਖੀਏ ਕਿ 1947 ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਜੋ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ, ਉਸ ਨੂੰ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਿੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖੀਏ, ਯਾਨੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਖ਼ਤਾਪਲਟ ਜੋ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ ਸੀ।
ਅਕਸਰ ਹੀ ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੇ ਯਤਨ ਬਾਰੇ ‘ਵਿਦਵਾਨ’ ਜਾਂ ‘ਵਿਗਿਆਨਕ’ ਰਵੱਈਏ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ‘ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ’ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ‘ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਾਲਤ ਉੱਪਰ ਪਕੜ ਮਜ਼ਬੂਤ’ ਨਹੀਂ ਸੀ, ‘ਹਾਲਤ ਪ੍ਰਪੱਕ’ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ‘ਨਾਵਾਜਬ’ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ‘ਕਿਸਾਨੀਪੁਣਾ’ ਅਤੇ ਐਸਾ ‘ਨੀਮ ਬੁਰਜ਼ੂਆ ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ’ ਭਾਰੂ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਸਿਆਸਤ ਉੱਪਰ ‘ਸੂਝ’ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਜਜ਼ਬਾਤ’ ਭਾਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦੈ ਕਿ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ’ਚ ਵਿਦਵਾਨ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਜਿਸ ਮੁੱਖ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਜਾਂ ਮੁਲੰਕਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨਉਹ ਹੈ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਵਚਨਬਧਤਾ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸੇਧ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਭਾਰੂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਅਤੇ ਮਿਕਦਾਰੀ ਤੱਕੜੀ ’ਚ ਤੋਲਣ ਦੇ ਅਭਿਆਸਵਾਦੀ ਸਰੋਕਾਰ ਵਾਲੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਮੂਰਤ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਦੀ ਰੂਚੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਜਲੌਅ ਨੂੰ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਾਲਕ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਅਤੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਜਜ਼ਬਾ, ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਧੱਕੇਸ਼ਾਹੀਆਂ, ਇਸਦੇ ਕੁਕਰਮਾਂ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਕੁੱਝ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਅੱਥਰਾ ਰੋਹ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣੀ, ਸੰਜੋਏ ‘ਸੁਪਨੇ’ ਦਾ ਲੋਹੜੇ ਦਾ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਜੋਸ਼। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਸਤੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜਿੱਤਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਅਸੰਭਵ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਕਸਾਉਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਕੀਮਤ ਤੋਂ ਬੇਪਰਵਾਹ ਬਣਾਉਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਖ਼ਾਤਰ ਤਾਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਖੋਜੀ ਇਹ ਮਾਮੂਲੀ ਗੱਲ ਸਮਝਣ ’ਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਸਿਆਣੇ’, ‘ਸੂਝਵਾਨ’ ਤੇ ‘ਹਿਸਾਬੀ-ਕਿਤਾਬੀ’ ਬੰਦੇ ਇਨਕਲਾਬ ਨਹੀਂ ਲਿਆਉਦੇ ਹੁੰਦੇ। ਇਸ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸੁਪਨੇ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਮਰਦ ਤੇ ਔਰਤਾਂ। ਸੁਪਨੇ, ਪਰ ਹਕੀਕਤ ’ਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸੁਪਨੇ। ਇਹੀ ਸੱਚਾ ਮਨੁੱਖੀ ਅਤੇ ਜਿਉਦਾ-ਜਾਗਦਾ, ਮੌਤ ਨੂੰ ਮਖੌਲਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਯਥਾਰਵਾਦ ਹੈ ਜੋ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਅਸੰਭਵ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾਉਣ ਯਾਨੀ ਇਨਕਲਾਬ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ, ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸਰੋਕਾਰ ’ਚੋਂ, ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਮਾਜਵਾਦ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਭਾਵਕ ਸੀ ਕਿਉਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਰਗਾ ‘ਲੜਾਕੂ’ ਜਜ਼ਬਾ ਨਜ਼ਰੀ ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ’ਚ, ਐਂਗਲਜ਼ ਇਸ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ: ‘ਸਭ ਕਾਸੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਰਕਸ ਇਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੀ... ... ਉਸਦਾ ਅਸਲਾ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਜਿਸ ਜੋਸ਼, ਸਿਰੜ ਅਤੇ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਕੀਤੀ ਉਸਦਾ ਸਾਨੀ ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।’ ਮਾਰਕਸ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ’ਚ ਹੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਇਹ ਜੁਝਾਰੂ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਵਾਂਗ ਜੁੜਿਆ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਜਜ਼ਬਾ ਹੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ-ਇਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੋ ਕੁੱਲ ਔਕੜਾਂ ਤੇ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ, ਸਿਆਸੀ ਹਾਰਾਂ, ਗੁੱਟਬੰਦਕ ਲੜਾਈਆਂ ਨਾਲ ਲਬਰੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਆਸਾਂ ’ਤੇ ਪਾਣੀ ਫਿਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਨਿੱਜੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਤੇ ਤੰਗੀ-ਤੁਰਸ਼ੀ, ਜ਼ਲਾਲਤ, ਸੰਤਾਪ ਅਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤ, ‘ਨੀਮ-ਦੁਖਿਆਰੇ ਵਾਲੀ ਹਾਲਤ’ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਮਹਿਜ਼ ਜਿਸਮਾਨੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਘੋਰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਇਕ ਧੀ ਅਤੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਕਤਾਂ ’ਚ ਉਸ ਕੋਲ ਕਿਰਾਇਆ ਦੇਣ ਜਾਂ ਦਵਾਈ ਲੈਣ ਜਾਂ ਮਿ੍ਰਤਕ ਬੱਚੇ ਦੇ ਕੱਫਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਘਰ ਬੈਠੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿਉਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਆਲ ਨੂੰ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੁੱਤੇ ਪਾਨ ਵਾਲੇ ਕੋਲ ਗਹਿਣੇ ਧਰੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਅਤੇ ਆਲੂਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਢਿੱਡ ਨੂੰ ਝੁਲਕਾ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ.....ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਉਦੋਂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਸੁਖਾਲਿਆਂ ਹੀ ਹਾਸਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ‘ਖ਼ੁਸ਼ਗਵਾਰ ਤਰਜੀਹਾਂ’ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਰਵਾਇਤੀ ਵਿਦਵਤਾ, ‘ਵਿਗਿਆਨ’, ‘ਸੂਝ’ ਜਾਂ ‘ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸਿਧਾਂਤ’, ਕਿਸੇ ‘ਖ਼ਾਲਸ ਤਰਕ’ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਇਸ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਤਰਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਆਰਾ ਸੀ, ਜੋ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਘਾਲਣਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਹੈ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ, ਸਾਫ਼ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਵਾਲੀ ਚੋਣ ਦਾ ਤਰਕ, ਚੋਣ ਜੋ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਅਤੇ ਦਬਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਲੜਾਈ ’ਚ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਧਿਰ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹਨ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ ਸੀ।
ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਵਾਲੇ ਉੱਚ ਕੋਟੀ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਨ। ਧੁਰ ਅੰਦਰੋਂ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ। ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਮਾਅਨਿਆਂ ’ਚ ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸਿਆਸਤ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਲਟਾਉਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਏ ਕੌਮਪ੍ਰਸਤ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਿਆਂਕਾਰੀ ਸਮਾਜ ਵੱਲ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਇਸ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਦਾਬੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ, ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਲਈ ਬਰਾਬਰੀ, ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀ ਨਿਆਂ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਵਜੋਂ ਤਸੱਵਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਕਾਰਨ ਬਾਅਦ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਲੜ ਲੱਗਣਾ ਲਗਭਗ ਸੁਭਾਵਕ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਅਮਲ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਵੀ ਘਾਟਾਂ ਹੋਣ-ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦੀਆਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰਾਂ ਸਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ’ਚ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਈ ਘਾਟਾਂ ਹੈਗੀਆਂ ਸਨ-ਗ਼ਦਰੀ ਆਪਣੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਸਮਾਜੀ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਅੰਦਰ ਕਮਾਲ ਦੇ ਜ਼ਹੀਨ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਨ। ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਡੂੰਘੇ ਅੰਤਰ-ਸਬੰਧਤ ਪਹਿਲੂ ਗੌਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ।
ਪਹਿਲਾ, ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ, ਜਥੇਬੰਦੀ ਅਤੇ ਦਾਅਪੇਚਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੋਣ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਦਾ ਅਹਿਮ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਸੁਆਲ ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਯੁੱਧਨੀਤਕ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਬਾਰੇ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਮੁੱਖ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੀ ਅਤੇ ਗ਼ਦਰੀ ਇਸ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਲਟਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਇਸ ਮਕਸਦ ਵੱਲ ਸੇਧਤ ਸੀ, ਕੁੱਲ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਇਸ ਯੁੱਧਨੀਤਕ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਦੇ ਮਤਹਿਤ ਸਨ। ਦੂਜਾ-ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੋਣ, ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਮੁਤਬਾਦਲ ਸਿਆਸਤ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਬੁਰਜ਼ੂਆ ਕੌਮਵਾਦੀ ਸਿਆਸਤ, ਜਿਸ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਕਰਦੀ ਸੀ ਨਾਲੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਿਖੇੜਾ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ’ਚ ਸੀ। ਇਹ ਚਾਹੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ‘ਸੰਵਿਧਾਨਵਾਦ’ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਉੱਭਰ ਰਹੀ ਲੋਕ ਲੁਭਾਉਣੀ ਪਰ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ‘ਅਹਿੰਸਾ’ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਸੱਚੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਖ਼ੂਬ ਹੋਇਆ। ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸਿਆਸਤ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ, ਪਰ ਇਹ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਇਜ਼ ਸੀ; ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਅਤੇ ਸੌਦੇਬਾਜੀ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ, ਮੁਲਕ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋਈ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ, ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਤਬਾਹਕੁਨ ਨਿਕਲੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਤਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ’ਚ ਇਸ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਜੋ ਨਤੀਜਾ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਾਬਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤੀਜਾਜਿਸ ਦੀ ਤਾਈਦ ਨਿਸਚਿਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਦੋਵੇਂ ਪਹਿਲੂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕਾਬਲੇਗ਼ੌਰ ਆਖ਼ਰੀ ਪਹਿਲੂ ਹੈ ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਜਾਹੋ-ਜਲਾਲ। ਜਿਸ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਬਗ਼ਾਵਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਚਲਾਏ ਗਏ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ, ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਅੰਡੇਮਾਨ ਦੀਆਂ ਕਾਲ-ਕੋਠੜੀਆਂ ਅਤੇ ਪਿੰਜਰਿਆਂ ’ਚ ਹੋਇਆ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਵਤੀਰੇ ’ਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਹੋਇਆ ਜੋ ਫਾਂਸੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚ ਗਏ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਮ ਤੱਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਨਵੇਂ ਹਾਕਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵੀ।
ਇਹ ਤਿੰਨੋ ਪਹਿਲੂ ਕਿਤੇ ਵੀ, ਕਿਸੇ ਵੀ, ਜਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਜੋਸ਼ੀਲੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਹਨ। ਅੱਜ, ਇਹ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲਹਿਰ ਅੰਦਰ ਗ਼ਦਰੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਨਸ਼ੀਨਾਂ ਨੇ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜੋ ਗ਼ਦਰੀ ਰਵਾਇਤ ਦੀ ਵਾਰਸ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਵਾਰਸ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸਗੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਹੀ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੋਂ ਤਰਸਯੋਗ ਹੈ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਯੁੱਧਨੀਤਕ ਨਿਸ਼ਾਨਾ, ਆਜ਼ਾਦ ਮੁਤਬਾਦਲ ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਵਾਲਾ ਜੋਸ਼ ਇਹ ਸਭ ਕਿਤੇ ਪੈਂਡੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਏ ਜਾਪਦੇ ਹਨ।
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਾਰਟੀ ’ਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮੈਨੂੰ ਸਦਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀਆਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਰਵਾਇਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਹੀ ਵਤੀਰੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਕਦਰਾਂ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ’ਚ ਗੜੁੱਚ ਹੋਣ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ ਜੋ ਗ਼ਦਰੀਆਂ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਤੇ ‘ਇਨਕਲਾਬੀ ਦਹਿਸ਼ਤਪਸੰਦੀ’ ਦੀਆਂ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਧਾਰਾਵਾਂ ਨੇ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਵੱਕਾਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਰੰਗ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਉਹ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਪਟੜੀ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਣ ਨਾਲ ਕਿਤੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੱਭਰੂ ਗ਼ਦਰੀ ਬੁੱਢੇ ਹੋ ਕੇ ਬਾਬੇ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਪੱਖੋਂ ਕੱਦਾਵਰ ਇਨਸਾਨ ਬਣਕੇ ਉੱਭਰੇ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਰਸ ਬੁਰਜ਼ੂਆ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਧਰਾਤਲ ਉੱਪਰ ਬੌਣਿਆਂ ’ਚ ਗੁੰਮ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ।
ਮੇਰੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਵੱਲੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦੇ ਦੌਰ ’ਚ ਇਕ ਸਿੱਧੜ ਤੇ ਬੇਸਮਝ, ਅਸਲ ’ਚ ਗ਼ੈਰ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਕੌਮਵਾਦ ਨੂੰ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਭਵਿੱਖਨਕਸ਼ੇ ਦੀ ਥਾਂ ਕੌਮਵਾਦੀ ਭਵਿੱਖਨਕਸ਼ੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਸਿੱਟਾ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ ਮੁਤਬਾਦਲ ਸਿਆਸਤ ਉਭਾਰਨ ’ਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹਿਣ ’ਚ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਾਇਆਪਲਟੀ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਵਾਲੀ ਜਮਾਤ ਆਧਾਰਤ ਲੋਕ ਸਿਆਸਤ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਕੁਤਾਹੀਆਂ ਦਾ ਤਕਰੀਬਨ ਅਟੱਲ ਸਿੱਟਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜੋਸ਼ ਦੇ ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣ ’ਚ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਕਿ ਇਹ ਜੋਸ਼ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ ਇਨਕਲਾਬੀ ਯੁੱਧਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ’ਚ ਸੰਭਵ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਕੌਮਵਾਦ, ਜੋ ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਲਈ ਵੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੀ। ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ’ਚ ਜੋਸ਼ੀਲਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕੌਮਵਾਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਸੋਮਾ ਸੀ ਕਿਉਕਿ ਇਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਸਾਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ’ਚ ਇਕ ਗ਼ੈਰਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਤਕਰੀਬਨ ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ ਸਮਝੇ ਅਪਣਾਇਆ ਕੌਮਵਾਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਬਚੀ-ਖੁਚੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸੋਮਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਕਿ ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਧਿਰ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅੰਤਰ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਸਾਤ ਕਰਨ ’ਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ। ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਅਜੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਪੱਲੇ ਕੌਮਵਾਦ ਦਾ ਇਕ ਤਸੱਲੀਬਖ਼ਸ਼, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਿਧਾਂਤ ਨਹੀਂ ਹੈਇਹ ‘ਇਕ ਬੇਯਕੀਨੀ ਪਛਾਣ’ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਕੌਮਵਾਦ ਹਾਲੇ ਵੀ, ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਜਮਾਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਆਧਾਰਤ ਖ਼ਾਸੇ, ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੇ ਸੀਮਤਾਈਆਂ ਵਾਲਾ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਤੀਜੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਵਿਰੁੱਧ ਲੰਮੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਮਿਟ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹਾਲੇ ਵੀ ਜਿੰਦਾ ਹਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਮੁਲਕ ’ਚ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਾਡਾ ਝੁਕਾਅ ਕੌਮਵਾਦ ਨੂੰ ਇਕ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾ ਤਾਕਤ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਜੋਂ ਵੇਖਣ ਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੇਤੇ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਸੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਸਾਮਰਾਜੀ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਨੇ ਬੁੱਝ ਲਿਆ ਕਿ ਕੌਮਵਾਦ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ’ਚ ਪੱਕੇ ਪੈਰੀਂ ਕਰਨ ਲਈ ਸਗੋਂ ਮੁਲਕ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਪਣੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਗ਼ਲਬੇ ਦੀ ਵਜਾਹਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਲਾਹੇਵੰਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ ’ਤੇ, ਅਸੀਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੌਮਵਾਦ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਸਿਆਸੀ-ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਕਈ ਮਾਮਲੇ ਅੱਖੀ ਡਿੱਠੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ’ਚ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੇ, 1984 ’ਚ, ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਵਨਵਾਦੀ, ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਸੁਰ ਵਾਲੇ ਕੌਮਵਾਦ ਦੇ ਮੰਚ ਤੋਂ ਚੋਣਾਂ ’ਚ ਬੇਮਿਸਾਲ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਆਮ ਹਾਲਤ ’ਚ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਦੌੜ ’ਚ ਜੁਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿਆਸੀ ਸੰਕਟ ਵਾਲੇ ਹਾਲਾਤ ’ਚ ਘਿਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਕੌਮਵਾਦ ਅਕਸਰ ਹੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੋਕ ਵਿਰੋਧੀ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ਵਾਦੀ ਜਾਂ ਨਸਲਵਾਦੀ ਜਾਂ ਫ਼ਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਜਾਂ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦੀ ਰੂਪ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ, ਪਿਛਾਖੜੀ ਆਪਾਸ਼ਾਹ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਉੱਭਰਨ ਲਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਢੋਈ ਜਾਂ ਓਹਲਾ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੰਞ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੱਖੋਂ ਦੇਖਿਆਂ, ਕੌਮਵਾਦ ਖ਼ੁਦ-ਬ-ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਜਾਂ ਪਿਛਾਂਹਖਿੱਚੂ, ਧਰਮਨਿਰਪੱਖ ਜਾਂ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤ, ਜਮਹੂਰੀ ਜਾਂ ਆਪਾਸ਼ਾਹ, ਕੋਈ ਬਿਹਤਰ ਜਾਂ ਬਦਤਰ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਅੱਜ ਕੌਮਵਾਦ ਜਾਂ ਕੌਮਵਾਦੀ ਭਵਿੱਖ-ਨਕਸ਼ਾ - ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ‘ਕੌਮੀ ਆਰਥਕਤਾ’ ਜਾਂ ‘ਕੌਮੀ ਵਿਕਾਸ’, ‘ਕੌਮ ਉਸਾਰੀ’ ਜਾਂ ‘ਰਾਜ ਉਸਾਰੀ’, ‘ਕੌਮੀ ਮੁੱਖਧਾਰਾ’, ‘ਕੌਮੀ ਅਖੰਡਤਾ’ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਿਲਸਿਲੇ ਤਹਿਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਾਜੀ ਹਕੀਕਤ ਦੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਕਿਰਦਾਰ ’ਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੈ। ਕੌਮਵਾਦ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕੁਤਾਹੀ ’ਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾਉਣ ਜਾਂ ਢੁੱਚਰਾਂ ਡਾਹੁਣ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਮਾਤਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਗ਼ਲਬੇ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਵੇਲੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵਾਜਬੀਅਤ ਬਖ਼ਸ਼ਣ ਵਾਲੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਆਪਣੇ ਮਹਾਂਦੀਪੀ ਪਸਾਰਾਂ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਤੇ ਸਮਾਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਅਸਾਧਾਰਨ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ, ਲੰਮੇ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਵਾਲੇ ਇਤਿਹਾਸ, ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਵਿਰਾਸਤ, ਅਤੇ ਬੀਤੇ ਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਦਾਰਥਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਵਗ਼ੈਰਾ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜੀ ਬਣਤਰ ਸੰਭਵ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੇਚੀਦਾ ਬਣਤਰ ਹੈ।
ਬਸਤੀਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਤਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧੀ-ਫੁੱਲੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਕਤਾ ਵਿੱਚ ਸਰਵਉੱਚ ਬਣਕੇ ਛਾ ਗਈ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਪਛੇਤੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਖ਼ਾਸ ਜਾਇਦਾਦ ਮਾਲਕ (ਲੋਟੂ) ਜਮਾਤਾਂ, ਵੱਡੀ ਬੁਰਜ਼ੂਆਜੀ ਤੇ ਕੁਲਕ-ਕਮ-ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਧਨੀ ਫਾਰਮਰ, ਵਾਲੀ ਇਸ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਕਤਾ ਦੇ ਸਨਅਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਰੱਈ ਖ਼ੇਤਰਾਂ ’ਚ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਮੁੱਖ ਲਾਹਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਗੱਠਜੋੜ ਵੀ ਉੱਭਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਨੀਮ-ਜਗੀਰੂ ਭੋਇੰ ਮਾਲਕ ਅਤੇ ਸੱਟੇਬਾਜ ਕਾਰੋਬਾਰੀ, ਸਿਵਲ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਮਹਿਕਮਿਆਂ ਦੀਆਂ ਉਤਲੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਸਮੇਤ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ, ਜਥੇਬੰਦ ਚਿੱਟ ਕਾਲਰੀਏ ਕਾਮੇ ਅਤੇ ‘ਸਿਆਸੀ ਜਮਾਤ’ ਜਿਸਨੇ, ਖ਼ੁਦ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਹੀ ਤਕਰੀਬਨ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ, ਲੁੰਪਨ ਪਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮੁਨਾਫ਼ੇਦਾਰ ਸੰਘਣੀ ਪੂੰਜੀ ਵਾਲਾ ਧੰਦਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਮੋਟੀ ਠੁੱਲ੍ਹੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਰਲ-ਮਿਲਕੇ ਹੁਕਮਰਾਨ ਸੱਤਾ ਢਾਂਚਾ ਬਣਦੇ ਹਨ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਢਾਂਚਾਗਤ ਤਰਕ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਅੰਦਰ ਧਨ-ਦੌਲਤ ਦੇ ਅੰਬਾਰ ਜੁੜਦੇ ਜਾਣਾ ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬੀ ਦਾ ਵਧਦਾ ਜਾਣਾ। ਅੱਜ ਭਾਰਤੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਢਾਂਚਾਗਤ ਤਰਕ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਜ਼ਹਾਰ ਹੈ ਮੁਲਕ ਅੰਦਰ ਕਾਣੇ ਅਤੇ ਅਸਾਵੇਂ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਇਥੇ ‘ਦੋ ਕੌਮਾਂ’ ਦੇ ਉੱਭਰਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਥੇ ‘ਦੋ-ਭਾਰਤ’ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁਲਕ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਪਛੜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ’ਚ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ‘ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਸਤੀਵਾਦ’ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਦਲਾਲ ਅਤੇ ਲੁੰਪਨ ਕਿਰਦਾਰ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਕਰਤਾ-ਧਰਤਾ ਬੁਰਜ਼ੂਆਜੀ ਜੰਮੀ ਹੀ ਬੁੱਢੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਕਦੇ ਜਵਾਨੀ ਨਹੀਂ ਤੱਕੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਵਾਨੀ ਵਾਲੀ ਇਕ ਵੀ ਖ਼ੂਬੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਬੁਢਾਪੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਔਗੁਣਾਂ ਦੀ ਮਾਲਕ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪਛੇਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕੁੱਲ ਲੋਟੂ ਅਤੇ ਜਾਬਰ ਭੈੜ, ਨੀਮ-ਜਗੀਰਦਾਰੀ, ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਭਿ੍ਰਸ਼ਟ ਬਣਾਇਆ ਪਬਲਿਕ ਸੈਕਟਰ ਅਤੇ ਘੁਮੰਡੀ ਬੁਰਜ਼ੂਆ ਸਿਆਸਤ ਨਿੱਤ ਘਿਉ-ਖਿਚੜੀ ਹੋ ਕੇ ਵਿਚਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਤਕੜਾਈ ਬਖ਼ਸ਼ਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਂਤਰ ਆਰਥਕਤਾ ਵਜੋਂ ਵਧ-ਫੁੱਲ ਰਿਹਾ ਸਰਵਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਕਾਲਾ ਧਨ, ਘੁਟਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਅਲਸਾਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਚਿੱਟੇ ਧਨ ਦੇ ਢਾਂਚਾਗਤ ਪੱਖਪਾਤਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, ਪੁਲਸੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਨਿੱਕਸੁੱਕ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ, ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖ ਜਾਂ ਫਿਰਕੂ ਮਾਫੀਆ ਦੀ ਸਮਾਂਤਰ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਟਿਕਾਊ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੇ ਅੱਜ ਮੁਲਕ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸਿਆਂ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਰਸਮੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਰਾਜ ਦੇ ਸਮਾਂਤਰ ਇਸ ਵਜੂਦ ਨੂੰ ਤਕਰੀਬਨ ਵਾਜਬੀਅਤ ਬਖ਼ਸ਼ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਸਰਕਾਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਤੋਂ ਸ਼ਰੇਆਮ ਮੰਡੀ ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਵੱਲ ਤਾਜ਼ਾ ਮੋੜਾ ਕੱਟਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦਾ ਧਾੜਵੀ ਤੇ ਦਲਾਲ ਲੁੰਪਨ ਕਿਰਦਾਰ ਹੁਣ ਹੋਰ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਵੇਗਾ। ਨਵੀਂ ਆਰਥਕ ਨੀਤੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਕੌਮੀ ਆਰਥਕਤਾ ਦੇ ‘ਕਾਮਯਾਬ’ ਵਰਗ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ‘ਮਲਾਈਦਾਰ ਪਰਤ’ ਜਾਂ ‘ਸੁੱਖ-ਸਹੂਲਤਾਂ ਵਾਲਾ ਵਰਗ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਨੇ ਹੋਰ ਥਾਈਂ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਵਰਗ ਦੇ ਆਪਣੇ ਜੋਟੀਦਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਬਾਕੀ ਵਤਨ ਵਾਸੀਆਂ ਤੋਂ ਸ਼ਰੇਆਮ ਤੋੜ-ਵਿਛੋੜਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ।
ਪਰ ਇਸ ‘ਕਾਮਯਾਬ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਅੱਡ ਹੋਣ’ ਦਾ ਆਮ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ, ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ‘ਨਾਕਾਮਯਾਬ ਹਿੱਸੇ’ ਲਈ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇਕ ਫ਼ਾਇਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ਜਿਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਨਵੀਂਆਂ ਆਰਥਕ ਨੀਤੀਆਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਕਤਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਅਸਲ ਮੁੱਦੇ ਜਿੰਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋਣਗੇ ਓਨੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਨਵੀਂ ਸਰਕਾਰ ਹੇਠ, ‘ਖੁੱਲ੍ਹੀ’ ਮੰਡੀ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਕਤਾ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਡੀਆਂ ਨਾਬਰਾਬਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਹੋਰ ਵੀ ਤਿੱਖੀਆਂ ਅਤੇ ਉੱਘੜਵੀਂਆਂ ਬਣ ਜਾਣਗੀਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ। ਰਾਜ ਵੱਲੋਂ ‘ਸਮਾਜਵਾਦੀ’ ਲਫ਼ਾਜੀ ਤੇ ਨਿਆਂਪੂਰਨ ਵੰਡ ਤੇ ਨਿਆਂ ਦੇਣ ਦੇ ਸੰਕੇਤਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਮੂੰਹ ਭਵਾਂ ਲੈਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਉਸ ਵਾਜਬੀਅਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਖੋਰਾ ਲੱਗੇਗਾ ਜਿੰਨੀ ਕੁ ਇਸ ਸਮੇਂ ਬਚੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਕਤਾ ਤੇ ਇਸਦੀ ਸਿਆਸਤ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਦੇ ਆਲਮੀਕਰਨ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਆਖ਼ਰ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਅੱਗੇ ਇਹੀ ਚੋਣ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗੀ :
ਸਮਾਜਵਾਦ ਲਿਆਓ ਜਾਂ ਫਿਰ ਆਲਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅੰਦਰ ਖੂੰਜੇ ਲੱਗ ਜਾਵੋ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ’ਚ ਜਮਾਤੀ ਮੁੱਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਨਾਲ ਉੱਭਰਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣਗੇ, ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਧ ਆਮ ਬਣ ਜਾਣਗੇ। ਜਮਾਤ ਆਧਾਰਤ ਲੋਕ ਸਿਆਸਤ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵੱਧ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਗੋਂ ਵੱਧ ਸੰਭਵ ਵੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।
ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਪਤਨ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਹਰ ਥਾਂ ਅਵਾਮ ਦੇ ਘੋਲਾਂ ਲਈ ਪਛਾੜ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ‘ਅਸਲ ਸਮਾਜਵਾਦ’, ਕਲਾਸੀਕਲ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ’ਚ ਤਸੱਵਰ ਕੀਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦਾ ਕੋਝਾ ਰੂਪ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਸੰਭਾਵਨਾ, ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਧਾੜਵੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਪਰ ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਹਰ ਥਾਂ ਦੀਆਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਲਈ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਫ਼ਾਇਦੇ ਵੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਕਰੂਪ ਤੇ ਨਿੱਘਰੇ ਹੋਏ ‘ਸਮਾਜਵਾਦ’ ਦਾ ਪੱਥਰ ਢੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਹੁਣ ਇਸ ਦੇ ਘਿਣਾਉਣੇਪਣ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਲਈ ਜਵਾਬਦੇਹ ਨਹੀਂ - ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਪਤਨ ਦੀ ਸੱਚੀ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹਾਲੇ ਵੀ ਦੇਣੀ ਪਵੇਗੀ।
ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ’ਚ ਤਕਰੀਬਨ ਜਣਾ-ਖਣਾ, ਬਾਜ਼ਾਰੂ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਨਾਮ ਨਿਹਾਦ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਤੱਕ, ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਵਾਲਾ ਤੇ ਸੱਜੇ ਪੱਖੀ ਵੀ, ਸਭ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਮਨੋਕਲਪਿਤ ‘ਕੌਮੀ ਮੁੱਖਧਾਰਾ’ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਦੇਣ ’ਚ ਜੁਟਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਨੋਕਲਪਿਤ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਕਿਉਕਿ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਬਲਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਥੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ‘ਕੌਮੀ ਅਖੰਡਤਾ’ ਲਈ ਡੂੰਘੀ ਚਿੰਤਾ ਤੇ ਸਰੋਕਾਰ ਦਿਖਾਕੇ, ਨਿੱਤ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੀ ਖ਼ੂਬ ਦੁਹਾਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਾਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਰੂਪ ਦੀਆਂ ਅਲਾਮਤਾਂ ਚਿੰਬੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਇਖ਼ਲਾਕ, ਸਾਡੇ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਹਰ ਚੀਜ਼, ਹਰ ਥਾਂ ਉੱਪਰ ਇਸ ਦੀ ਛਾਪ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਥੇ ਜੇ ਕੋਈ ‘ਮੁੱਖਧਾਰਾ’ ਹੈ, ਉਹ ਭਿ੍ਰਸ਼ਟ, ਫਿਰਕੂ ਤੇ ਅਪਰਾਧੀ ਰੰਗ ’ਚ ਰੰਗੀ, ਇਕ ਜਾਬਰ ਹਮ-ਨਸਲੀ ਰੂਪ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਚੁੱਕੀ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਉੱਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਿ੍ਰਸ਼ਟ ਅਤੇ ਭਿ੍ਰਸ਼ਟ ਬਣਾ ਰਹੇ, ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੁੰਪਨ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾ ਵਿਕਾਸ, ਇਕ ਨੀਚ ਧੰਦੇ ਦੀ ਛਾਪ ਹੈ। ਇਥੇ ਅਫ਼ਸੋਸਨਾਕ ਤੱਥ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਾਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਾਣੇ ਅਤੇ ਅਸਾਵੇਂ ਵਿਕਾਸ, ਆਪਣੀਆਂ ‘ਦੋ ਕੌਮਾਂ’, ‘ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਸਤੀਵਾਦ’ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਅਤੇ ਦਬਾਉਣ ਦੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਢੰਗਾਂ ਕਰਕੇ ਟੋਟੇ ਟੋਟੇ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰੂਚੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਅੱਜ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜਮਾਤ, ਜਾਤ ਜਾਂ ਧਰਮ, ਬੋਲੀ, ਇਲਾਕਾ, ਨਸਲੀ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਜਾਂ ਕੌਮੀਅਤ ਵਗ਼ੈਰਾ ’ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਕੁੱਲ ਪਾਟੋਧਾੜ ਅਤੇ ਪਾਟਕਾਂ ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਤੇ ਵਿਸਫੋਟਕ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਾਲੇ ਬਣ ਜਾਣ ਦੀ ਮੂਲ ਵਜ੍ਹਾ ਇਥੇ ਪਈ ਹੈ।
ਇਥੇ ਮੈਂ ਸੁਝਾਅ ਦੇਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਰਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ‘ਇਕ ਸੰਦ’ ਜਾਂ ‘ਇਕ ਅੰਗ’ ਵਜੋਂ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਰਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ -ਇਸ ਨਾਲ ਆਧੁਨਿਕ ਰਾਜ ਦਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਕੋ ਹੀ ਪਹਿਲੂ ਸਮਝ ਆਉਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਅਹਿਮ ਪਹਿਲੂ ਹੈ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਸਾਨੂੰ ਜਮਾਤੀ ਗ਼ਲਬੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਬਹੁਪਰਤੀ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤਕਰੀਬਨ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ, ਹਿਤਾਂ ਦੇ ਸੱਚੇ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਗ਼ੈਰ-ਦੁਸ਼ਮਣਾਨਾ ਟਕਰਾਅ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਦਾ ਗੱਠਜੋੜ ਜਾਂ ਬਹੁ-ਪਾਰਟੀ ਸਾਂਝ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਆਧੁਨਿਕ ਰਾਜ ਦੇ ਪਦਾਰਥਕ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਢਾਂਚੇ ਹਨ ਜੋ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੇ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਖੜ੍ਹਵੇਂ ਤੇ ਲੇਟਵੇਂ ਰੁੱਖ ਬਿਖਰੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਤਫ਼ਾਕ ਨਾਲ ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਰਾਜ ਨੂੰ ਹੀ ‘ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ’ ਦਾ ਸੰਭਵ ਅਖਾੜਾ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਅੰਸ਼ਕ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ‘ਸੰਦ’ ਜਾਂ ‘ਅੰਗ’ ਦੇ ਅਲੰਕਾਰ ਅਸਲੋਂ ਹੀ ਗੁੰਮਰਾਹਕੁਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਥਿੜਕਣਾਂ ਜਾਂ ਉਲੰਘਨਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸਾਡੇ ਇਥੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਸਿਆਸਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸੀਮਤਾਈਆਂ ਹੋਣ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਤੇ ਨਿਤਾਣੀ ਕਿਉ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਹੂ-ਵੀਟਵੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਇਸ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਲੋੜ ਹੈ। ਯਕੀਨਨ ਹੀ ਇਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਕਤਾ ਆਪਾਸ਼ਾਹ ਰਾਜਸੀ ਤਰਕ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਠੱਲ ਪਾਉਣ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਆਮ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਾਇਦੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਚਾਹੇ ਇਹ ਕਿੰਨੇ ਵੀ ਨਿਗੂਣੇ ਕਿਉ ਨਾ ਹੋਣ। ਯਕੀਨਨ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਅਰਥ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਅਸਰਦਾਰ ਰਾਜਸੀ ਸੱਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸੱਤਾ ਦੀ ‘ਹਕੀਕਤ’ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਥਾਈਂ ਵੀ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ’ਚ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਅਰਥ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਸੱਤਾ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖਾਈ ਬਣਕੇ ਰਹਿ ਜਾਣਾ, ਸਮਕਾਲੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ’ਚ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਤ ਹੈ, ਦਰਅਸਲ ਬੁਰਜ਼ੂਆ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ’ਚ ਇਸਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਜਮਹੂਰੀਅਤ’ ਵਜੋਂ ਇਸਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਪੁਲ ਵੀ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੇ ਹਨ, ਹਰ ਥਾਂ ਹਾਕਮ ਉੱਘੜਵੇਂ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਫ਼ਲ ਰਹੇ ਹਨ।
ਉਹ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਨੂੰ ‘ਆਪਣੇ ਹਿਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ’ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ’ਚ ਸਫ਼ਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸੰਖੇਪ ’ਚ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵਾਪਰਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਦੋ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਫ਼ਾਇਦੇਮੰਦ ਹੈ: ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਗਲਬੇ ਨੂੰ ਬੇਜੋੜ ਰੂਪ ’ਚ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਦਿਆਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੌਂਸ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ’ਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਲੈਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਦੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਹਨ; ਦੂਜਾ ਇਹ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਦੇ ਅਟੱਲ ਅੰਦਰੂਨੀ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਨਾਲ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਐਸਾ ਸੰਦ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਆਪਹੁਦਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਰਾਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹਿਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਦੀ ‘ਕੌਮੀ ਆਰਥਕਤਾ’ ਵਿਸਫੋਟਕ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਾਲੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਮੁੱਦੇ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਿਛਲੇ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅਪਣਾਈ ਸਿਆਸਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਮਸਲੇ, ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਜਖ਼ਮ ਅਤੇ ਜਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਤ੍ਰਾਸਦੀਆਂ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ ਖੱਬੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਸੜਾਂਦ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਆਰਥਕ, ਸਮਾਜੀ ਤੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਸੰਕਟ ਜਿਸਨੇ ਸਾਰੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਟਕਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਕਟ ਅਜਿਹੇ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਾਲ ਜੁੜਕੇ ਆਇਆ ਹੈ ਜੋ ਭਾਵੇਂ ਕਦੇ ਕਿੰਨੇ ਚੰਗੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤੱਕ ਮਾਫ਼ੀਆ ਵਾਂਗ ਨਿੱਘਰਿਆ ਇਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹੀ ਖੜੀਆਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਤਲਾਸ਼ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਦੀ ਵੋਟ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਭਰਮਾਊ ਚਾਲ ਦੀਆਂ ਉਸਾਰੂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤਕਰੀਬਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਖੜੋਤ ’ਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਖੜੋਤ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਾਜੀ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ‘ਸਾਲਮ ਵਿਆਪਕ ਅੰਤਰ-ਸਬੰਧਾਂ’ ’ਚ ਵੇਖਣ, ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ, ਅਮਲਾਂ ਤੇ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ‘ਆਰਥਕ ਆਧਾਰ’ ਨਾਲ ਅਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ‘ਸਮੁੱਚੇ’ ਨਾਲ ਜੋੜਕੇ ਦੇਖਣ, ‘ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਢਾਂਚਾਗਤ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ’ ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਕੀਕੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ’ਚ ਅਸਫ਼ਲਤਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਆਪਣੀ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ, ਬਦਲਵੀਂ ਸਿਆਸਤ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ’ਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਨੂੰ ਇਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਿੱਧੜ, ਗ਼ੈਰ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਕੌਮਵਾਦ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਸੋਚਣ ਢੰਗ ਤੋਂ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵੱਲ ਮੁੜਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਵਾਦ, ਜਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਸਹੀ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਵੱਲ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਮਾਜ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਖੇਤਰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਸੀਹ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਪਰ ਹੁਣ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋ ਰਹੇ ਵਾਂਝੇ ਹਿੱਸਿਆਂ - ਨਿੱਕੀਆਂ ਕੌਮੀਅਤਾਂ, ਦਲਿਤਾਂ, ਔਰਤਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਨਸਲੀ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ ਆਦਿ ਸਮੇਤ ‘ਨਵੀਆਂ ਸਮਾਜੀ ਲਹਿਰਾਂ’ ਜੋ ਆਪਣੇ ਖ਼ੁਦ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ’ਚੋਂ ਜਮਾਤ ਆਧਾਰਤ ਲੋਕ ਸਿਆਸਤ ਤਹਿਤ ਆਪਣੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤਰਾਸ਼ਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪਛਾਣਨ ਲੱਗ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਇਥੇ ਵੱਧ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਉਮੀਦ ਦਾ ਰਾਹ ਤੱਕ ਰਹੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਨੌਜਵਾਨੀ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੇ ਖਾੜਕੂ ਹਿੱਸੇ ਹਨ। ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਨੂੰ ਲੋੜ ਹੈ ਆਪਣੇ ਯੁੱਧਨੀਤਕ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਬਾਰੇ ਮੁੜ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ, ਆਪਣਾ ਲੋਕ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਬਦਲਵਾਂ ਧਰਾਤਲ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਦੀ ਅਤੇ ਇੰਞ ਆਮ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਵਾਲੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਬੁਲੰਦੀ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ। ਇਹ ਕਾਰਜ ਮੁਸ਼ਕਲ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਪਰ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਹਾਲਤ ਦਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਉਸ ਸੂਰਬੀਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਰਵਾਇਤ ਦਾ ਤਕਾਜ਼ਾ ਵੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਰਸ ਹੋਣ ਦਾ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਲਾਇਕ ਬਣਨ ਦੀ ਅੱਜ ਲੋੜ ਹੈ।
ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਾਲੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਹਾਲਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਘੋਲਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਮੌਜੂਦਾ ਰਾਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅਣਗਾਹਿਆ ਖੇਤਰ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ’ਚ ਕੋਈ ਸੁਖਾਲਾ ਹੱਲ ਜਾਂ ਘੜੇ-ਘੜਾਏ ਜਵਾਬ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਪਰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਪਿੱਛੋਂ, ਹਾਲਾਤ ਨੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਬਿਹਤਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅਭਿਆਸ ਲਈ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੀ ਅਨੁਸਾਰ ਬਹਾਦਰ ਤੇ ਸਵੈ-ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ, ਸੱਚੀਓਂ ਜੁਗਤੀ ਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਸੰਕੀਰਣ ਖੱਬੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਹਿਤ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੰਦ-ਖ਼ਲਾਸੀ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਬਦਲ ਹੈ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਖੱਪਾ ਪੂਰਨਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮੌਕਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸਾਂਭਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਰਾਸਤ, ਜਾਂਬਾਜ਼ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਸਮੇਤ ਆਪਣੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਾ ਇਹੀ ਕਰਜ਼ ਹੈ।
ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ‘ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਿਚੋੜ ਕੱਢਣ’ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਪਰ ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਦੋਂ ਹੀ ਸਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਲਹਿਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹਾਰ ਦਾ ਅੰਤਮ ਨਿਤਾਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਮੇਰੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਜਿੱਤ ਨਹੀਂ ਸਕੀ ਇਹ ਤਾਂ ਤੈਅ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਹਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ- ਇਸਦੀ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਹਾਲੇ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਅੰਤਮ ਨਿਚੋੜ ਕੱਢਣਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਬਕਾਂ, ਇਸ ਦੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈਣ ਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ 45 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਇਹ ਨਾ ਦੇਖੀਏ ਕਿ 1947 ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਜੋ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ, ਉਸ ਨੂੰ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਿੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖੀਏ, ਯਾਨੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਖ਼ਤਾਪਲਟ ਜੋ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ ਸੀ।
ਅਕਸਰ ਹੀ ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੇ ਯਤਨ ਬਾਰੇ ‘ਵਿਦਵਾਨ’ ਜਾਂ ‘ਵਿਗਿਆਨਕ’ ਰਵੱਈਏ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ‘ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ’ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ‘ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਾਲਤ ਉੱਪਰ ਪਕੜ ਮਜ਼ਬੂਤ’ ਨਹੀਂ ਸੀ, ‘ਹਾਲਤ ਪ੍ਰਪੱਕ’ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ‘ਨਾਵਾਜਬ’ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ‘ਕਿਸਾਨੀਪੁਣਾ’ ਅਤੇ ਐਸਾ ‘ਨੀਮ ਬੁਰਜ਼ੂਆ ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ’ ਭਾਰੂ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਸਿਆਸਤ ਉੱਪਰ ‘ਸੂਝ’ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਜਜ਼ਬਾਤ’ ਭਾਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦੈ ਕਿ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ’ਚ ਵਿਦਵਾਨ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਜਿਸ ਮੁੱਖ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਜਾਂ ਮੁਲੰਕਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨਉਹ ਹੈ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਵਚਨਬਧਤਾ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸੇਧ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਭਾਰੂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਅਤੇ ਮਿਕਦਾਰੀ ਤੱਕੜੀ ’ਚ ਤੋਲਣ ਦੇ ਅਭਿਆਸਵਾਦੀ ਸਰੋਕਾਰ ਵਾਲੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਮੂਰਤ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਦੀ ਰੂਚੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਜਲੌਅ ਨੂੰ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਾਲਕ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਅਤੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਜਜ਼ਬਾ, ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਧੱਕੇਸ਼ਾਹੀਆਂ, ਇਸਦੇ ਕੁਕਰਮਾਂ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਕੁੱਝ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਅੱਥਰਾ ਰੋਹ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣੀ, ਸੰਜੋਏ ‘ਸੁਪਨੇ’ ਦਾ ਲੋਹੜੇ ਦਾ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਜੋਸ਼। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਸਤੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜਿੱਤਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਅਸੰਭਵ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਕਸਾਉਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਕੀਮਤ ਤੋਂ ਬੇਪਰਵਾਹ ਬਣਾਉਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਖ਼ਾਤਰ ਤਾਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਖੋਜੀ ਇਹ ਮਾਮੂਲੀ ਗੱਲ ਸਮਝਣ ’ਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਸਿਆਣੇ’, ‘ਸੂਝਵਾਨ’ ਤੇ ‘ਹਿਸਾਬੀ-ਕਿਤਾਬੀ’ ਬੰਦੇ ਇਨਕਲਾਬ ਨਹੀਂ ਲਿਆਉਦੇ ਹੁੰਦੇ। ਇਸ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸੁਪਨੇ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਮਰਦ ਤੇ ਔਰਤਾਂ। ਸੁਪਨੇ, ਪਰ ਹਕੀਕਤ ’ਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸੁਪਨੇ। ਇਹੀ ਸੱਚਾ ਮਨੁੱਖੀ ਅਤੇ ਜਿਉਦਾ-ਜਾਗਦਾ, ਮੌਤ ਨੂੰ ਮਖੌਲਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਯਥਾਰਵਾਦ ਹੈ ਜੋ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਅਸੰਭਵ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾਉਣ ਯਾਨੀ ਇਨਕਲਾਬ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ, ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸਰੋਕਾਰ ’ਚੋਂ, ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਮਾਜਵਾਦ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਭਾਵਕ ਸੀ ਕਿਉਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਰਗਾ ‘ਲੜਾਕੂ’ ਜਜ਼ਬਾ ਨਜ਼ਰੀ ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ’ਚ, ਐਂਗਲਜ਼ ਇਸ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ: ‘ਸਭ ਕਾਸੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਰਕਸ ਇਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੀ... ... ਉਸਦਾ ਅਸਲਾ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਜਿਸ ਜੋਸ਼, ਸਿਰੜ ਅਤੇ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਕੀਤੀ ਉਸਦਾ ਸਾਨੀ ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।’ ਮਾਰਕਸ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ’ਚ ਹੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਇਹ ਜੁਝਾਰੂ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਵਾਂਗ ਜੁੜਿਆ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਜਜ਼ਬਾ ਹੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ-ਇਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੋ ਕੁੱਲ ਔਕੜਾਂ ਤੇ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ, ਸਿਆਸੀ ਹਾਰਾਂ, ਗੁੱਟਬੰਦਕ ਲੜਾਈਆਂ ਨਾਲ ਲਬਰੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਆਸਾਂ ’ਤੇ ਪਾਣੀ ਫਿਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਨਿੱਜੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਤੇ ਤੰਗੀ-ਤੁਰਸ਼ੀ, ਜ਼ਲਾਲਤ, ਸੰਤਾਪ ਅਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤ, ‘ਨੀਮ-ਦੁਖਿਆਰੇ ਵਾਲੀ ਹਾਲਤ’ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਮਹਿਜ਼ ਜਿਸਮਾਨੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਘੋਰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਇਕ ਧੀ ਅਤੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਕਤਾਂ ’ਚ ਉਸ ਕੋਲ ਕਿਰਾਇਆ ਦੇਣ ਜਾਂ ਦਵਾਈ ਲੈਣ ਜਾਂ ਮਿ੍ਰਤਕ ਬੱਚੇ ਦੇ ਕੱਫਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਘਰ ਬੈਠੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿਉਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਆਲ ਨੂੰ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੁੱਤੇ ਪਾਨ ਵਾਲੇ ਕੋਲ ਗਹਿਣੇ ਧਰੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਅਤੇ ਆਲੂਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਢਿੱਡ ਨੂੰ ਝੁਲਕਾ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ.....ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਉਦੋਂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਸੁਖਾਲਿਆਂ ਹੀ ਹਾਸਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ‘ਖ਼ੁਸ਼ਗਵਾਰ ਤਰਜੀਹਾਂ’ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਰਵਾਇਤੀ ਵਿਦਵਤਾ, ‘ਵਿਗਿਆਨ’, ‘ਸੂਝ’ ਜਾਂ ‘ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸਿਧਾਂਤ’, ਕਿਸੇ ‘ਖ਼ਾਲਸ ਤਰਕ’ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਇਸ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਤਰਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਆਰਾ ਸੀ, ਜੋ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਘਾਲਣਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਹੈ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ, ਸਾਫ਼ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਵਾਲੀ ਚੋਣ ਦਾ ਤਰਕ, ਚੋਣ ਜੋ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਅਤੇ ਦਬਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਲੜਾਈ ’ਚ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਧਿਰ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹਨ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ ਸੀ।
ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਵਾਲੇ ਉੱਚ ਕੋਟੀ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਨ। ਧੁਰ ਅੰਦਰੋਂ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ। ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਮਾਅਨਿਆਂ ’ਚ ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸਿਆਸਤ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਲਟਾਉਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਏ ਕੌਮਪ੍ਰਸਤ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਿਆਂਕਾਰੀ ਸਮਾਜ ਵੱਲ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਇਸ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਦਾਬੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ, ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਲਈ ਬਰਾਬਰੀ, ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀ ਨਿਆਂ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਵਜੋਂ ਤਸੱਵਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਕਾਰਨ ਬਾਅਦ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਲੜ ਲੱਗਣਾ ਲਗਭਗ ਸੁਭਾਵਕ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਅਮਲ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਵੀ ਘਾਟਾਂ ਹੋਣ-ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦੀਆਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰਾਂ ਸਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ’ਚ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਈ ਘਾਟਾਂ ਹੈਗੀਆਂ ਸਨ-ਗ਼ਦਰੀ ਆਪਣੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਸਮਾਜੀ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਅੰਦਰ ਕਮਾਲ ਦੇ ਜ਼ਹੀਨ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਨ। ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਡੂੰਘੇ ਅੰਤਰ-ਸਬੰਧਤ ਪਹਿਲੂ ਗੌਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ।
ਪਹਿਲਾ, ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ, ਜਥੇਬੰਦੀ ਅਤੇ ਦਾਅਪੇਚਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੋਣ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਦਾ ਅਹਿਮ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਸੁਆਲ ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਯੁੱਧਨੀਤਕ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਬਾਰੇ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਮੁੱਖ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੀ ਅਤੇ ਗ਼ਦਰੀ ਇਸ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਲਟਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਇਸ ਮਕਸਦ ਵੱਲ ਸੇਧਤ ਸੀ, ਕੁੱਲ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਇਸ ਯੁੱਧਨੀਤਕ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਦੇ ਮਤਹਿਤ ਸਨ। ਦੂਜਾ-ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੋਣ, ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਮੁਤਬਾਦਲ ਸਿਆਸਤ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਬੁਰਜ਼ੂਆ ਕੌਮਵਾਦੀ ਸਿਆਸਤ, ਜਿਸ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਕਰਦੀ ਸੀ ਨਾਲੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਿਖੇੜਾ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ’ਚ ਸੀ। ਇਹ ਚਾਹੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ‘ਸੰਵਿਧਾਨਵਾਦ’ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਉੱਭਰ ਰਹੀ ਲੋਕ ਲੁਭਾਉਣੀ ਪਰ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ‘ਅਹਿੰਸਾ’ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਸੱਚੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਖ਼ੂਬ ਹੋਇਆ। ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸਿਆਸਤ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ, ਪਰ ਇਹ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਇਜ਼ ਸੀ; ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਅਤੇ ਸੌਦੇਬਾਜੀ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ, ਮੁਲਕ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋਈ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ, ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਤਬਾਹਕੁਨ ਨਿਕਲੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਤਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ’ਚ ਇਸ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਜੋ ਨਤੀਜਾ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਾਬਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤੀਜਾਜਿਸ ਦੀ ਤਾਈਦ ਨਿਸਚਿਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਦੋਵੇਂ ਪਹਿਲੂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕਾਬਲੇਗ਼ੌਰ ਆਖ਼ਰੀ ਪਹਿਲੂ ਹੈ ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਜਾਹੋ-ਜਲਾਲ। ਜਿਸ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਬਗ਼ਾਵਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਚਲਾਏ ਗਏ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ, ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਅੰਡੇਮਾਨ ਦੀਆਂ ਕਾਲ-ਕੋਠੜੀਆਂ ਅਤੇ ਪਿੰਜਰਿਆਂ ’ਚ ਹੋਇਆ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਵਤੀਰੇ ’ਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਹੋਇਆ ਜੋ ਫਾਂਸੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚ ਗਏ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਮ ਤੱਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਨਵੇਂ ਹਾਕਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵੀ।
ਇਹ ਤਿੰਨੋ ਪਹਿਲੂ ਕਿਤੇ ਵੀ, ਕਿਸੇ ਵੀ, ਜਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਜੋਸ਼ੀਲੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਹਨ। ਅੱਜ, ਇਹ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲਹਿਰ ਅੰਦਰ ਗ਼ਦਰੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਨਸ਼ੀਨਾਂ ਨੇ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜੋ ਗ਼ਦਰੀ ਰਵਾਇਤ ਦੀ ਵਾਰਸ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਵਾਰਸ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸਗੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਹੀ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੋਂ ਤਰਸਯੋਗ ਹੈ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਯੁੱਧਨੀਤਕ ਨਿਸ਼ਾਨਾ, ਆਜ਼ਾਦ ਮੁਤਬਾਦਲ ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਵਾਲਾ ਜੋਸ਼ ਇਹ ਸਭ ਕਿਤੇ ਪੈਂਡੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਏ ਜਾਪਦੇ ਹਨ।
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਾਰਟੀ ’ਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮੈਨੂੰ ਸਦਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀਆਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਰਵਾਇਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਹੀ ਵਤੀਰੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਕਦਰਾਂ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ’ਚ ਗੜੁੱਚ ਹੋਣ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ ਜੋ ਗ਼ਦਰੀਆਂ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਤੇ ‘ਇਨਕਲਾਬੀ ਦਹਿਸ਼ਤਪਸੰਦੀ’ ਦੀਆਂ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਧਾਰਾਵਾਂ ਨੇ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਵੱਕਾਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਰੰਗ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਉਹ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਪਟੜੀ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਣ ਨਾਲ ਕਿਤੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੱਭਰੂ ਗ਼ਦਰੀ ਬੁੱਢੇ ਹੋ ਕੇ ਬਾਬੇ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਪੱਖੋਂ ਕੱਦਾਵਰ ਇਨਸਾਨ ਬਣਕੇ ਉੱਭਰੇ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਰਸ ਬੁਰਜ਼ੂਆ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਧਰਾਤਲ ਉੱਪਰ ਬੌਣਿਆਂ ’ਚ ਗੁੰਮ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ।
ਮੇਰੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਵੱਲੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦੇ ਦੌਰ ’ਚ ਇਕ ਸਿੱਧੜ ਤੇ ਬੇਸਮਝ, ਅਸਲ ’ਚ ਗ਼ੈਰ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਕੌਮਵਾਦ ਨੂੰ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਭਵਿੱਖਨਕਸ਼ੇ ਦੀ ਥਾਂ ਕੌਮਵਾਦੀ ਭਵਿੱਖਨਕਸ਼ੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਸਿੱਟਾ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ ਮੁਤਬਾਦਲ ਸਿਆਸਤ ਉਭਾਰਨ ’ਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹਿਣ ’ਚ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਾਇਆਪਲਟੀ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਵਾਲੀ ਜਮਾਤ ਆਧਾਰਤ ਲੋਕ ਸਿਆਸਤ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਕੁਤਾਹੀਆਂ ਦਾ ਤਕਰੀਬਨ ਅਟੱਲ ਸਿੱਟਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜੋਸ਼ ਦੇ ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣ ’ਚ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਕਿ ਇਹ ਜੋਸ਼ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ ਇਨਕਲਾਬੀ ਯੁੱਧਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ’ਚ ਸੰਭਵ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਕੌਮਵਾਦ, ਜੋ ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਲਈ ਵੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੀ। ਗ਼ਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ’ਚ ਜੋਸ਼ੀਲਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕੌਮਵਾਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਸੋਮਾ ਸੀ ਕਿਉਕਿ ਇਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਸਾਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ’ਚ ਇਕ ਗ਼ੈਰਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਤਕਰੀਬਨ ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ ਸਮਝੇ ਅਪਣਾਇਆ ਕੌਮਵਾਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਬਚੀ-ਖੁਚੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸੋਮਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਕਿ ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਧਿਰ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅੰਤਰ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਸਾਤ ਕਰਨ ’ਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ। ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਅਜੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਪੱਲੇ ਕੌਮਵਾਦ ਦਾ ਇਕ ਤਸੱਲੀਬਖ਼ਸ਼, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਿਧਾਂਤ ਨਹੀਂ ਹੈਇਹ ‘ਇਕ ਬੇਯਕੀਨੀ ਪਛਾਣ’ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਕੌਮਵਾਦ ਹਾਲੇ ਵੀ, ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਜਮਾਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਆਧਾਰਤ ਖ਼ਾਸੇ, ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੇ ਸੀਮਤਾਈਆਂ ਵਾਲਾ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਤੀਜੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਵਿਰੁੱਧ ਲੰਮੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਮਿਟ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹਾਲੇ ਵੀ ਜਿੰਦਾ ਹਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਮੁਲਕ ’ਚ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਾਡਾ ਝੁਕਾਅ ਕੌਮਵਾਦ ਨੂੰ ਇਕ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾ ਤਾਕਤ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਜੋਂ ਵੇਖਣ ਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੇਤੇ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਸੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਸਾਮਰਾਜੀ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਨੇ ਬੁੱਝ ਲਿਆ ਕਿ ਕੌਮਵਾਦ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ’ਚ ਪੱਕੇ ਪੈਰੀਂ ਕਰਨ ਲਈ ਸਗੋਂ ਮੁਲਕ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਪਣੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਗ਼ਲਬੇ ਦੀ ਵਜਾਹਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਲਾਹੇਵੰਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ ’ਤੇ, ਅਸੀਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੌਮਵਾਦ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਸਿਆਸੀ-ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਕਈ ਮਾਮਲੇ ਅੱਖੀ ਡਿੱਠੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ’ਚ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੇ, 1984 ’ਚ, ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਵਨਵਾਦੀ, ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਸੁਰ ਵਾਲੇ ਕੌਮਵਾਦ ਦੇ ਮੰਚ ਤੋਂ ਚੋਣਾਂ ’ਚ ਬੇਮਿਸਾਲ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਆਮ ਹਾਲਤ ’ਚ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਦੌੜ ’ਚ ਜੁਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿਆਸੀ ਸੰਕਟ ਵਾਲੇ ਹਾਲਾਤ ’ਚ ਘਿਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਕੌਮਵਾਦ ਅਕਸਰ ਹੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੋਕ ਵਿਰੋਧੀ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ਵਾਦੀ ਜਾਂ ਨਸਲਵਾਦੀ ਜਾਂ ਫ਼ਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਜਾਂ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦੀ ਰੂਪ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ, ਪਿਛਾਖੜੀ ਆਪਾਸ਼ਾਹ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਉੱਭਰਨ ਲਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਢੋਈ ਜਾਂ ਓਹਲਾ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੰਞ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੱਖੋਂ ਦੇਖਿਆਂ, ਕੌਮਵਾਦ ਖ਼ੁਦ-ਬ-ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਜਾਂ ਪਿਛਾਂਹਖਿੱਚੂ, ਧਰਮਨਿਰਪੱਖ ਜਾਂ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤ, ਜਮਹੂਰੀ ਜਾਂ ਆਪਾਸ਼ਾਹ, ਕੋਈ ਬਿਹਤਰ ਜਾਂ ਬਦਤਰ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਅੱਜ ਕੌਮਵਾਦ ਜਾਂ ਕੌਮਵਾਦੀ ਭਵਿੱਖ-ਨਕਸ਼ਾ - ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ‘ਕੌਮੀ ਆਰਥਕਤਾ’ ਜਾਂ ‘ਕੌਮੀ ਵਿਕਾਸ’, ‘ਕੌਮ ਉਸਾਰੀ’ ਜਾਂ ‘ਰਾਜ ਉਸਾਰੀ’, ‘ਕੌਮੀ ਮੁੱਖਧਾਰਾ’, ‘ਕੌਮੀ ਅਖੰਡਤਾ’ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਿਲਸਿਲੇ ਤਹਿਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਾਜੀ ਹਕੀਕਤ ਦੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਕਿਰਦਾਰ ’ਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੈ। ਕੌਮਵਾਦ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕੁਤਾਹੀ ’ਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾਉਣ ਜਾਂ ਢੁੱਚਰਾਂ ਡਾਹੁਣ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਮਾਤਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਗ਼ਲਬੇ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਵੇਲੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵਾਜਬੀਅਤ ਬਖ਼ਸ਼ਣ ਵਾਲੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਆਪਣੇ ਮਹਾਂਦੀਪੀ ਪਸਾਰਾਂ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਤੇ ਸਮਾਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਅਸਾਧਾਰਨ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ, ਲੰਮੇ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਵਾਲੇ ਇਤਿਹਾਸ, ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਵਿਰਾਸਤ, ਅਤੇ ਬੀਤੇ ਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਦਾਰਥਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਵਗ਼ੈਰਾ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜੀ ਬਣਤਰ ਸੰਭਵ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੇਚੀਦਾ ਬਣਤਰ ਹੈ।
ਬਸਤੀਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਤਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧੀ-ਫੁੱਲੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਕਤਾ ਵਿੱਚ ਸਰਵਉੱਚ ਬਣਕੇ ਛਾ ਗਈ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਪਛੇਤੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਖ਼ਾਸ ਜਾਇਦਾਦ ਮਾਲਕ (ਲੋਟੂ) ਜਮਾਤਾਂ, ਵੱਡੀ ਬੁਰਜ਼ੂਆਜੀ ਤੇ ਕੁਲਕ-ਕਮ-ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਧਨੀ ਫਾਰਮਰ, ਵਾਲੀ ਇਸ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਕਤਾ ਦੇ ਸਨਅਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਰੱਈ ਖ਼ੇਤਰਾਂ ’ਚ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਮੁੱਖ ਲਾਹਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਗੱਠਜੋੜ ਵੀ ਉੱਭਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਨੀਮ-ਜਗੀਰੂ ਭੋਇੰ ਮਾਲਕ ਅਤੇ ਸੱਟੇਬਾਜ ਕਾਰੋਬਾਰੀ, ਸਿਵਲ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਮਹਿਕਮਿਆਂ ਦੀਆਂ ਉਤਲੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਸਮੇਤ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ, ਜਥੇਬੰਦ ਚਿੱਟ ਕਾਲਰੀਏ ਕਾਮੇ ਅਤੇ ‘ਸਿਆਸੀ ਜਮਾਤ’ ਜਿਸਨੇ, ਖ਼ੁਦ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਹੀ ਤਕਰੀਬਨ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ, ਲੁੰਪਨ ਪਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮੁਨਾਫ਼ੇਦਾਰ ਸੰਘਣੀ ਪੂੰਜੀ ਵਾਲਾ ਧੰਦਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਮੋਟੀ ਠੁੱਲ੍ਹੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਰਲ-ਮਿਲਕੇ ਹੁਕਮਰਾਨ ਸੱਤਾ ਢਾਂਚਾ ਬਣਦੇ ਹਨ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਢਾਂਚਾਗਤ ਤਰਕ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਅੰਦਰ ਧਨ-ਦੌਲਤ ਦੇ ਅੰਬਾਰ ਜੁੜਦੇ ਜਾਣਾ ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬੀ ਦਾ ਵਧਦਾ ਜਾਣਾ। ਅੱਜ ਭਾਰਤੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਢਾਂਚਾਗਤ ਤਰਕ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਜ਼ਹਾਰ ਹੈ ਮੁਲਕ ਅੰਦਰ ਕਾਣੇ ਅਤੇ ਅਸਾਵੇਂ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਇਥੇ ‘ਦੋ ਕੌਮਾਂ’ ਦੇ ਉੱਭਰਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਥੇ ‘ਦੋ-ਭਾਰਤ’ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁਲਕ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਪਛੜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ’ਚ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ‘ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਸਤੀਵਾਦ’ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਦਲਾਲ ਅਤੇ ਲੁੰਪਨ ਕਿਰਦਾਰ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਕਰਤਾ-ਧਰਤਾ ਬੁਰਜ਼ੂਆਜੀ ਜੰਮੀ ਹੀ ਬੁੱਢੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਕਦੇ ਜਵਾਨੀ ਨਹੀਂ ਤੱਕੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਵਾਨੀ ਵਾਲੀ ਇਕ ਵੀ ਖ਼ੂਬੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਬੁਢਾਪੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਔਗੁਣਾਂ ਦੀ ਮਾਲਕ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪਛੇਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕੁੱਲ ਲੋਟੂ ਅਤੇ ਜਾਬਰ ਭੈੜ, ਨੀਮ-ਜਗੀਰਦਾਰੀ, ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਭਿ੍ਰਸ਼ਟ ਬਣਾਇਆ ਪਬਲਿਕ ਸੈਕਟਰ ਅਤੇ ਘੁਮੰਡੀ ਬੁਰਜ਼ੂਆ ਸਿਆਸਤ ਨਿੱਤ ਘਿਉ-ਖਿਚੜੀ ਹੋ ਕੇ ਵਿਚਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਤਕੜਾਈ ਬਖ਼ਸ਼ਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਂਤਰ ਆਰਥਕਤਾ ਵਜੋਂ ਵਧ-ਫੁੱਲ ਰਿਹਾ ਸਰਵਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਕਾਲਾ ਧਨ, ਘੁਟਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਅਲਸਾਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਚਿੱਟੇ ਧਨ ਦੇ ਢਾਂਚਾਗਤ ਪੱਖਪਾਤਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, ਪੁਲਸੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਨਿੱਕਸੁੱਕ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ, ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖ ਜਾਂ ਫਿਰਕੂ ਮਾਫੀਆ ਦੀ ਸਮਾਂਤਰ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਟਿਕਾਊ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੇ ਅੱਜ ਮੁਲਕ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸਿਆਂ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਰਸਮੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਰਾਜ ਦੇ ਸਮਾਂਤਰ ਇਸ ਵਜੂਦ ਨੂੰ ਤਕਰੀਬਨ ਵਾਜਬੀਅਤ ਬਖ਼ਸ਼ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਸਰਕਾਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਤੋਂ ਸ਼ਰੇਆਮ ਮੰਡੀ ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਵੱਲ ਤਾਜ਼ਾ ਮੋੜਾ ਕੱਟਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦਾ ਧਾੜਵੀ ਤੇ ਦਲਾਲ ਲੁੰਪਨ ਕਿਰਦਾਰ ਹੁਣ ਹੋਰ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਵੇਗਾ। ਨਵੀਂ ਆਰਥਕ ਨੀਤੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਕੌਮੀ ਆਰਥਕਤਾ ਦੇ ‘ਕਾਮਯਾਬ’ ਵਰਗ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ‘ਮਲਾਈਦਾਰ ਪਰਤ’ ਜਾਂ ‘ਸੁੱਖ-ਸਹੂਲਤਾਂ ਵਾਲਾ ਵਰਗ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਨੇ ਹੋਰ ਥਾਈਂ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਵਰਗ ਦੇ ਆਪਣੇ ਜੋਟੀਦਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਬਾਕੀ ਵਤਨ ਵਾਸੀਆਂ ਤੋਂ ਸ਼ਰੇਆਮ ਤੋੜ-ਵਿਛੋੜਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ।
ਪਰ ਇਸ ‘ਕਾਮਯਾਬ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਅੱਡ ਹੋਣ’ ਦਾ ਆਮ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ, ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ‘ਨਾਕਾਮਯਾਬ ਹਿੱਸੇ’ ਲਈ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇਕ ਫ਼ਾਇਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ਜਿਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਨਵੀਂਆਂ ਆਰਥਕ ਨੀਤੀਆਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਕਤਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਅਸਲ ਮੁੱਦੇ ਜਿੰਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋਣਗੇ ਓਨੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਨਵੀਂ ਸਰਕਾਰ ਹੇਠ, ‘ਖੁੱਲ੍ਹੀ’ ਮੰਡੀ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਕਤਾ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਡੀਆਂ ਨਾਬਰਾਬਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਹੋਰ ਵੀ ਤਿੱਖੀਆਂ ਅਤੇ ਉੱਘੜਵੀਂਆਂ ਬਣ ਜਾਣਗੀਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ। ਰਾਜ ਵੱਲੋਂ ‘ਸਮਾਜਵਾਦੀ’ ਲਫ਼ਾਜੀ ਤੇ ਨਿਆਂਪੂਰਨ ਵੰਡ ਤੇ ਨਿਆਂ ਦੇਣ ਦੇ ਸੰਕੇਤਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਮੂੰਹ ਭਵਾਂ ਲੈਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਉਸ ਵਾਜਬੀਅਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਖੋਰਾ ਲੱਗੇਗਾ ਜਿੰਨੀ ਕੁ ਇਸ ਸਮੇਂ ਬਚੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਕਤਾ ਤੇ ਇਸਦੀ ਸਿਆਸਤ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਦੇ ਆਲਮੀਕਰਨ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਆਖ਼ਰ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਅੱਗੇ ਇਹੀ ਚੋਣ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗੀ :
ਸਮਾਜਵਾਦ ਲਿਆਓ ਜਾਂ ਫਿਰ ਆਲਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅੰਦਰ ਖੂੰਜੇ ਲੱਗ ਜਾਵੋ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ’ਚ ਜਮਾਤੀ ਮੁੱਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਨਾਲ ਉੱਭਰਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣਗੇ, ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਧ ਆਮ ਬਣ ਜਾਣਗੇ। ਜਮਾਤ ਆਧਾਰਤ ਲੋਕ ਸਿਆਸਤ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵੱਧ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਗੋਂ ਵੱਧ ਸੰਭਵ ਵੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।
ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਪਤਨ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਹਰ ਥਾਂ ਅਵਾਮ ਦੇ ਘੋਲਾਂ ਲਈ ਪਛਾੜ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ‘ਅਸਲ ਸਮਾਜਵਾਦ’, ਕਲਾਸੀਕਲ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ’ਚ ਤਸੱਵਰ ਕੀਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦਾ ਕੋਝਾ ਰੂਪ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਸੰਭਾਵਨਾ, ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਧਾੜਵੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਪਰ ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਹਰ ਥਾਂ ਦੀਆਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਲਈ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਫ਼ਾਇਦੇ ਵੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਕਰੂਪ ਤੇ ਨਿੱਘਰੇ ਹੋਏ ‘ਸਮਾਜਵਾਦ’ ਦਾ ਪੱਥਰ ਢੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਹੁਣ ਇਸ ਦੇ ਘਿਣਾਉਣੇਪਣ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਲਈ ਜਵਾਬਦੇਹ ਨਹੀਂ - ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਪਤਨ ਦੀ ਸੱਚੀ, ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹਾਲੇ ਵੀ ਦੇਣੀ ਪਵੇਗੀ।
ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ’ਚ ਤਕਰੀਬਨ ਜਣਾ-ਖਣਾ, ਬਾਜ਼ਾਰੂ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਨਾਮ ਨਿਹਾਦ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਤੱਕ, ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਵਾਲਾ ਤੇ ਸੱਜੇ ਪੱਖੀ ਵੀ, ਸਭ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਮਨੋਕਲਪਿਤ ‘ਕੌਮੀ ਮੁੱਖਧਾਰਾ’ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਦੇਣ ’ਚ ਜੁਟਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਨੋਕਲਪਿਤ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਕਿਉਕਿ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਬਲਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਥੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ‘ਕੌਮੀ ਅਖੰਡਤਾ’ ਲਈ ਡੂੰਘੀ ਚਿੰਤਾ ਤੇ ਸਰੋਕਾਰ ਦਿਖਾਕੇ, ਨਿੱਤ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੀ ਖ਼ੂਬ ਦੁਹਾਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਾਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਰੂਪ ਦੀਆਂ ਅਲਾਮਤਾਂ ਚਿੰਬੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਇਖ਼ਲਾਕ, ਸਾਡੇ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਹਰ ਚੀਜ਼, ਹਰ ਥਾਂ ਉੱਪਰ ਇਸ ਦੀ ਛਾਪ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਥੇ ਜੇ ਕੋਈ ‘ਮੁੱਖਧਾਰਾ’ ਹੈ, ਉਹ ਭਿ੍ਰਸ਼ਟ, ਫਿਰਕੂ ਤੇ ਅਪਰਾਧੀ ਰੰਗ ’ਚ ਰੰਗੀ, ਇਕ ਜਾਬਰ ਹਮ-ਨਸਲੀ ਰੂਪ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਚੁੱਕੀ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਉੱਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਿ੍ਰਸ਼ਟ ਅਤੇ ਭਿ੍ਰਸ਼ਟ ਬਣਾ ਰਹੇ, ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੁੰਪਨ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾ ਵਿਕਾਸ, ਇਕ ਨੀਚ ਧੰਦੇ ਦੀ ਛਾਪ ਹੈ। ਇਥੇ ਅਫ਼ਸੋਸਨਾਕ ਤੱਥ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਾਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਾਣੇ ਅਤੇ ਅਸਾਵੇਂ ਵਿਕਾਸ, ਆਪਣੀਆਂ ‘ਦੋ ਕੌਮਾਂ’, ‘ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਸਤੀਵਾਦ’ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਅਤੇ ਦਬਾਉਣ ਦੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਢੰਗਾਂ ਕਰਕੇ ਟੋਟੇ ਟੋਟੇ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰੂਚੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਅੱਜ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜਮਾਤ, ਜਾਤ ਜਾਂ ਧਰਮ, ਬੋਲੀ, ਇਲਾਕਾ, ਨਸਲੀ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਜਾਂ ਕੌਮੀਅਤ ਵਗ਼ੈਰਾ ’ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਕੁੱਲ ਪਾਟੋਧਾੜ ਅਤੇ ਪਾਟਕਾਂ ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਤੇ ਵਿਸਫੋਟਕ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਾਲੇ ਬਣ ਜਾਣ ਦੀ ਮੂਲ ਵਜ੍ਹਾ ਇਥੇ ਪਈ ਹੈ।
ਇਥੇ ਮੈਂ ਸੁਝਾਅ ਦੇਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਰਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ‘ਇਕ ਸੰਦ’ ਜਾਂ ‘ਇਕ ਅੰਗ’ ਵਜੋਂ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਰਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ -ਇਸ ਨਾਲ ਆਧੁਨਿਕ ਰਾਜ ਦਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਕੋ ਹੀ ਪਹਿਲੂ ਸਮਝ ਆਉਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਅਹਿਮ ਪਹਿਲੂ ਹੈ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਸਾਨੂੰ ਜਮਾਤੀ ਗ਼ਲਬੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਬਹੁਪਰਤੀ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤਕਰੀਬਨ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ, ਹਿਤਾਂ ਦੇ ਸੱਚੇ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਗ਼ੈਰ-ਦੁਸ਼ਮਣਾਨਾ ਟਕਰਾਅ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਦਾ ਗੱਠਜੋੜ ਜਾਂ ਬਹੁ-ਪਾਰਟੀ ਸਾਂਝ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਆਧੁਨਿਕ ਰਾਜ ਦੇ ਪਦਾਰਥਕ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਢਾਂਚੇ ਹਨ ਜੋ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੇ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਖੜ੍ਹਵੇਂ ਤੇ ਲੇਟਵੇਂ ਰੁੱਖ ਬਿਖਰੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਤਫ਼ਾਕ ਨਾਲ ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਰਾਜ ਨੂੰ ਹੀ ‘ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ’ ਦਾ ਸੰਭਵ ਅਖਾੜਾ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਅੰਸ਼ਕ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ‘ਸੰਦ’ ਜਾਂ ‘ਅੰਗ’ ਦੇ ਅਲੰਕਾਰ ਅਸਲੋਂ ਹੀ ਗੁੰਮਰਾਹਕੁਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਥਿੜਕਣਾਂ ਜਾਂ ਉਲੰਘਨਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸਾਡੇ ਇਥੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਸਿਆਸਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸੀਮਤਾਈਆਂ ਹੋਣ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਤੇ ਨਿਤਾਣੀ ਕਿਉ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਹੂ-ਵੀਟਵੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਇਸ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਲੋੜ ਹੈ। ਯਕੀਨਨ ਹੀ ਇਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਕਤਾ ਆਪਾਸ਼ਾਹ ਰਾਜਸੀ ਤਰਕ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਠੱਲ ਪਾਉਣ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਆਮ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਾਇਦੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਚਾਹੇ ਇਹ ਕਿੰਨੇ ਵੀ ਨਿਗੂਣੇ ਕਿਉ ਨਾ ਹੋਣ। ਯਕੀਨਨ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਅਰਥ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਅਸਰਦਾਰ ਰਾਜਸੀ ਸੱਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸੱਤਾ ਦੀ ‘ਹਕੀਕਤ’ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਥਾਈਂ ਵੀ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ’ਚ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਅਰਥ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਸੱਤਾ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖਾਈ ਬਣਕੇ ਰਹਿ ਜਾਣਾ, ਸਮਕਾਲੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ’ਚ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਤ ਹੈ, ਦਰਅਸਲ ਬੁਰਜ਼ੂਆ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ’ਚ ਇਸਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਜਮਹੂਰੀਅਤ’ ਵਜੋਂ ਇਸਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਪੁਲ ਵੀ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੇ ਹਨ, ਹਰ ਥਾਂ ਹਾਕਮ ਉੱਘੜਵੇਂ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਫ਼ਲ ਰਹੇ ਹਨ।
ਉਹ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਨੂੰ ‘ਆਪਣੇ ਹਿਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ’ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ’ਚ ਸਫ਼ਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸੰਖੇਪ ’ਚ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵਾਪਰਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਦੋ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਫ਼ਾਇਦੇਮੰਦ ਹੈ: ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਗਲਬੇ ਨੂੰ ਬੇਜੋੜ ਰੂਪ ’ਚ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਦਿਆਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੌਂਸ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ’ਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਲੈਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਦੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਹਨ; ਦੂਜਾ ਇਹ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਦੇ ਅਟੱਲ ਅੰਦਰੂਨੀ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਨਾਲ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਐਸਾ ਸੰਦ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਆਪਹੁਦਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਰਾਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹਿਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਦੀ ‘ਕੌਮੀ ਆਰਥਕਤਾ’ ਵਿਸਫੋਟਕ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਾਲੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਮੁੱਦੇ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਿਛਲੇ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅਪਣਾਈ ਸਿਆਸਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਮਸਲੇ, ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਜਖ਼ਮ ਅਤੇ ਜਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਤ੍ਰਾਸਦੀਆਂ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ ਖੱਬੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਸੜਾਂਦ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਆਰਥਕ, ਸਮਾਜੀ ਤੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਸੰਕਟ ਜਿਸਨੇ ਸਾਰੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਟਕਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਕਟ ਅਜਿਹੇ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਾਲ ਜੁੜਕੇ ਆਇਆ ਹੈ ਜੋ ਭਾਵੇਂ ਕਦੇ ਕਿੰਨੇ ਚੰਗੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤੱਕ ਮਾਫ਼ੀਆ ਵਾਂਗ ਨਿੱਘਰਿਆ ਇਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹੀ ਖੜੀਆਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਤਲਾਸ਼ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਦੀ ਵੋਟ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਭਰਮਾਊ ਚਾਲ ਦੀਆਂ ਉਸਾਰੂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤਕਰੀਬਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਖੜੋਤ ’ਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਖੜੋਤ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਾਜੀ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ‘ਸਾਲਮ ਵਿਆਪਕ ਅੰਤਰ-ਸਬੰਧਾਂ’ ’ਚ ਵੇਖਣ, ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ, ਅਮਲਾਂ ਤੇ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ‘ਆਰਥਕ ਆਧਾਰ’ ਨਾਲ ਅਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ‘ਸਮੁੱਚੇ’ ਨਾਲ ਜੋੜਕੇ ਦੇਖਣ, ‘ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਢਾਂਚਾਗਤ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ’ ਭਾਵ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਕੀਕੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ’ਚ ਅਸਫ਼ਲਤਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਆਪਣੀ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ, ਬਦਲਵੀਂ ਸਿਆਸਤ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ’ਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਨੂੰ ਇਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਿੱਧੜ, ਗ਼ੈਰ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਕੌਮਵਾਦ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਸੋਚਣ ਢੰਗ ਤੋਂ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵੱਲ ਮੁੜਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਵਾਦ, ਜਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਸਹੀ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਵੱਲ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਮਾਜ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਖੇਤਰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਸੀਹ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਪਰ ਹੁਣ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋ ਰਹੇ ਵਾਂਝੇ ਹਿੱਸਿਆਂ - ਨਿੱਕੀਆਂ ਕੌਮੀਅਤਾਂ, ਦਲਿਤਾਂ, ਔਰਤਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਨਸਲੀ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ ਆਦਿ ਸਮੇਤ ‘ਨਵੀਆਂ ਸਮਾਜੀ ਲਹਿਰਾਂ’ ਜੋ ਆਪਣੇ ਖ਼ੁਦ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ’ਚੋਂ ਜਮਾਤ ਆਧਾਰਤ ਲੋਕ ਸਿਆਸਤ ਤਹਿਤ ਆਪਣੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤਰਾਸ਼ਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪਛਾਣਨ ਲੱਗ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਇਥੇ ਵੱਧ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਉਮੀਦ ਦਾ ਰਾਹ ਤੱਕ ਰਹੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਨੌਜਵਾਨੀ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੇ ਖਾੜਕੂ ਹਿੱਸੇ ਹਨ। ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਨੂੰ ਲੋੜ ਹੈ ਆਪਣੇ ਯੁੱਧਨੀਤਕ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਬਾਰੇ ਮੁੜ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ, ਆਪਣਾ ਲੋਕ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਬਦਲਵਾਂ ਧਰਾਤਲ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਦੀ ਅਤੇ ਇੰਞ ਆਮ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਵਾਲੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਬੁਲੰਦੀ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ। ਇਹ ਕਾਰਜ ਮੁਸ਼ਕਲ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਪਰ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਹਾਲਤ ਦਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਉਸ ਸੂਰਬੀਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਰਵਾਇਤ ਦਾ ਤਕਾਜ਼ਾ ਵੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਰਸ ਹੋਣ ਦਾ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਲਾਇਕ ਬਣਨ ਦੀ ਅੱਜ ਲੋੜ ਹੈ।
ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਾਲੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਹਾਲਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਘੋਲਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਮੌਜੂਦਾ ਰਾਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅਣਗਾਹਿਆ ਖੇਤਰ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ’ਚ ਕੋਈ ਸੁਖਾਲਾ ਹੱਲ ਜਾਂ ਘੜੇ-ਘੜਾਏ ਜਵਾਬ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਪਰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਪਿੱਛੋਂ, ਹਾਲਾਤ ਨੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਬਿਹਤਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅਭਿਆਸ ਲਈ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੀ ਅਨੁਸਾਰ ਬਹਾਦਰ ਤੇ ਸਵੈ-ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ, ਸੱਚੀਓਂ ਜੁਗਤੀ ਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਸੰਕੀਰਣ ਖੱਬੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਹਿਤ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੰਦ-ਖ਼ਲਾਸੀ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਬਦਲ ਹੈ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਖੱਪਾ ਪੂਰਨਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮੌਕਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸਾਂਭਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਰਾਸਤ, ਜਾਂਬਾਜ਼ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਸਮੇਤ ਆਪਣੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਾ ਇਹੀ ਕਰਜ਼ ਹੈ।
Comments
ਨਜ਼ਰੀਆ
- ਵਿੱਦਿਅਕ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾਂ ਨਿਗਾਰ ਕਿਉਂ? -ਦਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਖੁਸ਼ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਟੈਕਸ ਦਾ ਬੋਝ - ਦਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਖੁਸ਼ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਤਾਕੀ 'ਚੋਂ ਝਲਕਦਾ ਹੈ ਵਿਰਸਾ - ਵਰਗਿਸ ਸਲਾਮਤ
- ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਸੰਕਟ ਬਾਰੇ ਗੱਲਬਾਤ ਨੂੰ ਕੁਰਾਹੇ ਪਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ
- ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਮੋਦੀ ਜੀ, ਤੁਹਾਨੁੰ ਜੋ ਦੁੱਖ ਦਾ ਅਫਸੋਸ ਹੈ, ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਿਆਲੂ ਹੋਣ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਹੈ
- ਸੁਪਨਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਧਦੀ ਮਹਿੰਗਾਈ - ਮਨਦੀਪ
- ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਚੋਣਾਂ ਨੂੰ ਤਰਸਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਵਿੱਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ - ਰਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜਿੰਮੀ
- ਮਹਿੰਗਾਈ ਦਾ ਵਧਣਾ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਘਾਤਕ ਹਮਲਾ -ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਦਵਿੰਦਰ ਖੁਸ਼ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ 15 ਫਿਲਮਾਂ
- ਸਾਮਰਾਜੀ ਤਾਕਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਘਿਰਿਆ ਯੂਕਰੇਨ - ਮਨਦੀਪ
- 'ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼', ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਤੇ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ!
- ਚਿੱਲੀ ਵਿਚ ਖੱਬੇ ਪੱਖ ਦਾ ਮੁੜ ਉਭਾਰ -ਮਨਦੀਪ
- ਦੱਖਣੀ ਕੋਰੀਆ ਦੇ ਕਾਮਿਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ, ਸਾਂਝਾ ਤੇ ਲੰਮਾ ਸੰਘਰਸ਼ -ਮਨਦੀਪ
- ਬੇਅਦਬੀਆਂ ਦਾ ਮੰਦਭਾਗਾ ਵਰਤਾਰਾ, ਸਿੱਖ ਚਿੰਤਕ ਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਪ੍ਰਕਰਣ!
- ਪੁਲਾੜ ਦਾ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਜਾਂ ਪੁਲਾੜ ਦਾ ਨਿੱਜੀਕਰਨ -ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ
- ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕਬਜ਼ੇ ਦੇ ਕੀ ਮਾਅਨੇ ਹਨ? - ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪਰਹਾਰ
- ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ: ਕੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਧਿਰਾਂ ਕਦੇ ਅੰਤਰ ਝਾਤ ਮਾਰਨਗੀਆਂ? (ਭਾਗ- ਦੂਜਾ) -ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਹਾਰ
- ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕੋਵਿਡ-19 ਦੇ ਵੈਕਸੀਨਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਵਿੱਚ ਨਾਬਰਾਬਰੀ -ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ
- ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ: ਕੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਧਿਰਾਂ ਕਦੇ ਅੰਤਰ ਝਾਤ ਮਾਰਨਗੀਆਂ? -ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਹਾਰ
- ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਅਸਫ਼ਲਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਿਰੁੱਧ ਜੁਰਮਾਂ ਦੇ ਗਵਾਹ ਬਣ ਰਹੇ ਹਾਂ -ਅਰੁੰਧਤੀ ਰਾਏ
- ਹਰਤੋਸ਼ ਬੱਲ ਦਾ ਕਸੂਰ ਕੀ ਸੀ; ਆਖਿਰ ਉਹ ਕਹਿ ਕੀ ਰਿਹਾ ਹੈ?
- ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਧਰਮ ਸੰਕਟ ਖੜਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਮਾਰਕੇਬਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ? -ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਹਾਰ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ : ਇੱਕ ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ ਵਿਚਾਰਵਾਨ -ਮਨਦੀਪ
- ਡਿਜੀਟਲ ਕਵਰੇਜ ਦਾ ਭੈਅ: ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸਲਾਹ 'ਤੇ ਬੀਜੇਪੀ ਨੇ ਆਲੋਚਕ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਡਿਜੀਟਲ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਉੱਪਰ ਸ਼ਿਕੰਜਾ ਹੋਰ ਕੱਸਿਆ
- ਖੇਤ ਮਜ਼ਦੂਰ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਦੁਖੜੇ ਅਤੇ ਦਮ
- ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਸੰਸਥਾਂਵਾਂ ਦਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ
- “ਟੂਲਕਿੱਟ” ਬਨਾਮ ਭਾਜਪਾ ਦਾ ਡਿਜੀਟਲ ਦਹਿਸ਼ਤਵਾਦ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਜੈ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਜੈ ਜਵਾਨ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਵਖਰੇਵੇਂ -ਵਰਗਿਸ ਸਲਾਮਤ
- ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਮੁੜ ਬੇਪਰਦ - ਪਾਵੇਲ ਕੁੱਸਾ
- ਕਿਸਾਨੀ ਮੋਰਚਾ ਬਨਾਮ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ!
- ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ 2020 ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਵਲੋਕਨ: ਪੁਸਤਕ ਸੰਦਰਭ -ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਨਵੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ ਦੇ ਝਰੋਖੇ ‘ਚੋਂ: ‘ਸਮਾਰਟ ਸਕੂਲ ਨੀਤੀ’ ਦਾ ਕੱਚ-ਸੱਚ - ਯਸ਼ ਪਾਲ
- ਬਿਹਾਰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਚੋਣ ਨਤੀਜੇ ਹੈਰਾਨੀ ਜਨਕ ਹੋਣਗੇ ! - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਮਹਾਂ ਨਾਇਕ 'ਸ਼ਹੀਦ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ'
- ਬਲਾਤਕਾਰ ਸਮੱਸਿਆ ਅਤੇ ਹੱਲ - ਨੀਲ ਕਮਲ
- ਰਵੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਖ਼ਤ 25 ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਭਾਰਤਬੰਦ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ - ਰਵੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ
- ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਜੱਥੇਬੰਦ ਹੋਣਾ ਸਮੇਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਲੋੜ -ਹਰਸ਼ਵਿੰਦਰ
- ਗੌਰੀ ਲੰਕੇਸ਼ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ - ਰਾਜਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਨਿਧੜਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਗੌਰੀ ਲੰਕੇਸ਼ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ –ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਟਿਕ-ਟਾਕ ਤੋਂ ਹੈਰਿਸ ਪਾਰਕ ਦੇ ਜੂਤ-ਪਤਾਂਗ ਤੱਕ
- ਰੈਫਰੈਂਡਮ 2020 ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਸੱਚ?
- ਮਹਿਲਾ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕੱਟੜ ਹਿੰਦੂਤਵੀ ਵੱਲੋਂ ਧੋਤੀ ਲਾਹ ਕੇ ਲਿੰਗ ਦਿਖਾਉਣਾ ... ਕੀ ਇਹ ਹੈ ਰਾਮ ਰਾਜ?
- ਇਕ ਪਾਠਕ ਵੱਜੋਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ -ਹਰਜੋਤ ਓਬਰਾਏ
- ਮੀਡੀਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਖੂੰਜੇ ਲਾਉਣ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ -ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ (ਡਾ.)
- ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਜਾਂ ਬੇਈਮਾਨ?
- ਬੱਚੇ ਮਿੱਡ -ਡੇਅ ਮੀਲ ਤੇ ਕੁੱਕ ਮਿਹਨਤਾਨੇ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ
- ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸੁਸ਼ਾਂਤ ਸਿੰਘ ਰਾਜਪੂਤ -ਡਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ
- ਕੀ 'ਬਲੈਕ ਲਾਈਵਜ਼ ਮੈਟਰ' ਮੂਵਮੈਂਟ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗ, ਨਸਲ, ਜਾਤ, ਧਰਮ, ਲਿੰਗ ਅਧਾਰਿਤ ਵਿਤਕਰੇ ਖਤਮ ਕਰ ਸਕੇਗੀ?
- ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ : ਸਿਨੇਮਾ ਸੰਦਰਭ -ਡਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ
- ਅਧਿਆਪਨ , ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਰਵੱਈਆ... -ਵਰਗਿਸ ਸਲਾਮਤ
- ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਭੱਜਦਾ ਮਨੁੱਖ -ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ
- ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਭਰ ਰਿਹਾ ਫਾਸੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ -ਅਮਰਜੀਤ ਬਾਜੇ ਕੇ
- ਸਿਲੇਬਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ -ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ
- ਵਿੱਦਿਅਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਬਚੇਗਾ ਪੰਜਾਬ: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਉਤਰ-ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਏਜੰਡਾ
- "ਧੌਣ ’ਤੇ ਗੋਡਾ ਰੱਖ ਦਿਆਂਗੇ" - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਕੀ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਜੂਨ 84 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋਵਾਂਗੇ? -ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਹਾਰ
- ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਹੋਵੇਗੀ...- ਖੁਸ਼ਪਾਲ
- ਪਿੰਡ ਦੇ ਪਿੰਡੇ 'ਤੇ ਫਿਰ ਕਿਉਂ ਮਾਸ ਦੀ ਬੋਟੀ ਨਹੀਂ ! -ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਦਮਾ ਇਲਾਜ –ਖ਼ੁਸ਼ਪਾਲ
- ਅਧਿਆਪਨ , ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਰਵੱਈਆ...- ਵਰਗਿਸ ਸਲਾਮਤ
- ਕਰੋਨਾ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੂੜਮਤੀਆਂ -ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਭੋਰੇ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਹੀ ਕੈਸੀ ਹੋਵੇ ਸਾਡੀ ਕਾਰਜਸ਼ੈਲੀ... -ਵਰਗਿਸ ਸਲਾਮਤ
- ਲੋਕ ਗਾਇਕ ਜਾਂ ਮੋਕ ਗਾਇਕ? -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਗਿੱਦੜ ਦਾ ਗੂੰਹ ਪਹਾੜ ਨੀ ਚਾੜੀ ਦਾ ਯਾਰੋ... -ਬੇਅੰਤ
- ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਮਾਂ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਾ - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- 'ਪਾੜੋ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ' ਅਤੇ 'ਪਾਟਿਆਂ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ' ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ -ਵਰਗਿਸ ਸਲਾਮਤ
- ਕੋਰੋਨਾ ਚਮਤਕਾਰ : ਇੱਕ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਤੱਥ - ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਚਹਿਲ
- ਆਨ ਲਾਈਨ ਪੜਾਈ ਜਾਂ ਬੱਚਿਆਂ 'ਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ –ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਮੇਰੇ ਜੇਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਵਾਮ ਦੇ ਨਾਮ ਖੁੱਲੀ ਚਿੱਠੀ : ਆਨੰਦ ਤੇਲਤੁੰਬੜੇ
- ਪੁਲਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੀ, ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਵਿਚਾਰਦੀ - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਲੌਕ ਡਾਊਨ ਵਿੱਚ ਅਨੁਭਵ - ਗੁਰਬਾਜ ਸਿੰਘ ਹੁਸਨਰ
- ਆ ਕਰੀਏ ਕੁਝ ਮਸਲੇ 'ਤੇ ਗੱਲ -ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਹੋਏ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਨ ਦੀ ਲੋੜ? - ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਹਰਜੀ
- "ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚੋਂ ਦਰਦ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ": ਪਰਾਚੀ ਤੇਲਤੂੰਬੜੇ ਅਤੇ ਰਸ਼ਮੀ ਤੇਲਤੂੰਬੜੇ
- ਵਾਇਰਸ ਵਰਸਸ ਵਤਨ : ਇਕਜੁੱਟ ਹੋ ਕੇ ਲੜਨ ਦੀ ਲੋੜ -ਵਰਗਿਸ ਸਲਾਮਤ
- ਕਦੇ ਆਪ ਕੀ ਤੇ ਕਦੇ ਬਾਪ ਕੀ -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਇਲਾਜ ਨਾਲੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਚੰਗਾ! ਨੋਵਲ ਕੋਰੋਨਾ ਵਾਇਰਸ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਵਾਰਤਾ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦੀ - ਗੁਰਬਚਨ ਭੁੱਲਰ
- ਕਰੋਨਾ ਨੇ ਮਹਾਂ-ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਔਕਾਤ - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਬਜਟ: ਵਾਅਦੇ ਤੇ ਜੁਮਲੇ -ਨਰਾਇਣ ਦੱਤ
- ਭਾਰਤੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਬਜਟ 2020-21 -ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ (ਡਾ:)
- ਪੱਥਰ ਪਾੜ ਕੇ ਉੱਗੀ ਕਰੂੰਬਲ 'ਸੰਨੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ' - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ
- ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ -ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪਰਹਾਰ
- ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਦਿਸ਼ਾਹੀਣ ਫਿਲਮਾਂਕਣ ਅਤੇ ਬਚਪਨ? -ਰਮਨਦੀਪ ਕੌਰ
- ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪਛਾਣ ਕਿਵੇਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇ?
- ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਜਿਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਸੀ. ਏ. ਏ. ਵਿਰੋਧੀ ਲੋਕ ਲਹਿਰ 'ਚ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ -ਪਾਵੇਲ ਕੁੱਸਾ
- ਡੁੱਲ੍ਹੇ ਬੇਰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਚੁੱਕਣ ਦੇ ਕਾਬਿਲ - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ
- ਕੀ ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਪਾਰਟੀ ਹੈ ? -ਡਾ.ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ ਖੀਵਾ
- ਇਹ ਅਮਿਤ ਆਜ਼ਾਦ ਕੌਣ ਐਂ ਭਾਈ ? - ਸੁਖਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੱਤ
- ਨਾਮ ਚੋਟੀ ਦੀਆਂ ਮੁਲਕਾਂ 'ਚ ਬੋਲਦਾ ਤੇ ਘਰ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨਾ ਬੁੱਝੇ -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ
- ਧਰਮ ਦੀ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸੰਗਕਿਤਾ! -ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪਰਹਾਰ
- ਮੇਰਾ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਨਾਮ ਕੱਟ ਦਿਓ... -ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ
- ਜੱਗ ਜਨਨੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਜੀਦਗੀ ? -ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ’
- ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰਾ ਹਾਣੀ 'ਬਠਿੰਡੇ ਵਾਲਾ ਥਰਮਲ' -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ
- ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ, ਵਰਕ ਪਰਮਿਟ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਸਲੇ ਅਤੇ ਦੇਸੀ ਕਨੇਡੀਅਨ ਭਾਈਚਾਰਾ! -ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪਰਹਾਰ
- ਹੋਰ ਕਰੇੜਾ ਕਸ ਨੀ... - ਬੇਅੰਤ
- ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕੈਦੀ ਦੀ ਮੌਤ -ਮਾਰਤੰਡ ਕੌਸ਼ਿਕ
- ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਜੋਕੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ - ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪਰਹਾਰ
- ਇਹ ਜੰਗੀ ਮਾਹੌਲ ਹੈ - ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਮੀਰ
- ਅਸੀਂ ਜੰਮੇਂ ਹਾਂ ਹੌਕੇ ਦੀ ਲਾਟ ਵਿੱਚੋਂ - ਮਨਦੀਪ
- ਕੈਨੇਡਾ ਦੀਆਂ ਫੈਡਰਲ ਚੋਣਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ -ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ
- ਕੀ ਮਿਸਟਰ ਟਰੂਡੋ ਦੁਬਾਰਾ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾ ਸਕੇਗਾ? - ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪਰਹਾਰ
- ਬਰਾਜੀਲ ਦਾ ਆਰਥਿਕ-ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਕਟ ਤੇ ਐਮਾਜ਼ੋਨ -ਮਨਦੀਪ
- ਅਰਜਨਟੀਨਾ ਦਾ ਮੁਦਰਾ ਸੰਕਟ ਸਾਮਰਾਜੀ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਦੀ ਅਹਿਮ ਕੜੀ -ਮਨਦੀਪ
- ਸਲਾਹੁਣਯੋਗ ਹੈ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਨਿੱਤ ਨਵੇਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾਉਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ - ਬਲਕਰਨ 'ਕੋਟ ਸ਼ਮੀਰ'
- ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਧੱਜੀਆਂ ਉਡਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਭਾਗ - ਜੀਤ ਬਾਗੀ
- ਮੁਸਿਲਮ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਤਿੰਨ ਤਲਾਕ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਧਾਰਾ 370 ਤੋੜ ਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬਸਤੀ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੱਗੇ ਕੀ ਕੁਝ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? -ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਹਾਰ
- ਵੈਨਜ਼ੂਏਲਾ ਦੀ ਮਹਾਂਮੰਦੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ-ਸਿਆਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ - ਮਨਦੀਪ
- ਕਸ਼ਮੀਰ ਤਾਲੇ ਵਿਚ ਬੰਦ ਹੈ, ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ –ਰਵੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ
- ਕੀ ਸਨ ਧਾਰਾ 370 ਦੀਆਂ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ?
- ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਉੱਪਰ ਘਾਤਕ ਹਮਲਾ
- ਜਥੇਬੰਦਕ ਧਾਰਮਿਕ ਫਿਰਕਿਆਂ ਦਾ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਤੇ ਸਾਡਾ ਕਿਰਦਾਰ ! -ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪਰਹਾਰ
- ਗੈਰ ਕਨੂੰਨੀ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ, ਗੈਂਗਵਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰਾ -ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪਰਹਾਰ
- 'ਲੈਲਾ' : ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਫਾਸੀਵਾਦੀ ਨਕਸ਼ਾ - ਮਨਦੀਪ
- ਧਰਮ ਅੱਗੇ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਿਧਾਂਤਕ ਚੁਣੌਤੀਆਂ -ਅਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ
- ਫਤਿਹਵੀਰ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਕੀ ਆਖਰੀ? –ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਮੋਦੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਜਮਹੂਰੀ ਲਹਿਰ ਲਈ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ -ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ (ਡਾ:)
- ਭਾਜਪਾ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਲਈ ਫਤਵਾ, ਸਾਊਥ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਖਿੱਤੇ ਨੂੰ ਤਬਾਹੀ ਵੱਲ ਲਿਜਾਏਗਾ? -ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪਰਹਾਰ
- ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 13 ਸੰਸਦੀ ਹਲਕੇ?- ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਜ਼ੁਬਾਨ ਬੰਦ ਰੱਖੋ ਸਵਾਲ ਕਰਨਾ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ -ਨਰਾਇਣ ਦੱਤ
- ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੇ ਗਲੇ ਦੀ ਹੱਡੀ ਬਣਿਆ ਬ੍ਰਿਕਜ਼ਿਟ –ਮਨਦੀਪ
- ਅਲਬਰਟਾ ਅਸੰਬਲੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਯੁਨਾਈਟਡ ਕੰਜ਼ਰਵੇਟਿਵ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਬਹੁਮਤ
- ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ 'ਤੇ ਚੋਣ ਆਯੋਗ ਦੀ ਚੁੱਪੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਲਈ ਖ਼ਤਰਨਾਕ? - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ’
- ਸਾਰਥਕਤਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਿਆਸਤ - ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ (ਡਾ.)
- ਕੀ ਕਰੀਏ ਤੇ ਕਿੰਝ ਕਰੀਏ -ਗੁਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਭਮਰਾ
- ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਵੇਲਾ ਨਹੀਂ… ਗੁਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਭਮਰਾ
- ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਸਾਕਾ ਤੇ ਉਸਦਾ ਸੰਗਰਾਮੀ ਪੈਗ਼ਾਮ -ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰਾ
- ਭਾਰਤੀ ਰੌਲਟ ਐਕਟਾਂ ਦੀ ਵੀ ਪੁਨਰ-ਨਜ਼ਰਸਾਨੀ ਦੀ ਲੋੜ? - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ’
- ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸਿਆਸੀਕਰਨ : ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਭਾਜਪਾ ਲਈ ਸਾਹਿਤ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ - ਮਨਦੀਪ
- ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤ -ਮੁਖਤਿਆਰ ਪੂਹਲਾ
- ਕੀ ਯੂਕੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਯੂਨੀਅਨ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਸਕੇਗਾ ?
- ਜੰਗ ਅਜੇ ਜਾਰੀ ਹੈ ... - ਪਰਮ ਪੜਤੇਵਾਲਾ
- ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸੜਕਨਾਮਾ ਦਾ ਨਾਵਲ 'ਸੂਰਜ ਦੀ ਅੱਖ'
- "ਹਿੰਦੂ" ਕੀ ਹੈ? - ਕੰਵਲ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਮੈਂ ਵੀ ਚੌਕੀਦਾਰ ਮੁਹਿੰਮ ਮਹਿਜ ਪਾਖੰਡ
- ਇਕ ਦੇਸ਼, ਇਕ ਚੋਣ: ਸੰਭਾਵਨਾ, ਲਾਭ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਹਿੱਤ - ਪ੍ਰੋ: ਐਚ ਐਸ ਡਿੰਪਲ
- ਮੋਦੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਜਾਂ ਗ਼ਦਾਰ ? - ਮੇਘ ਰਾਜ ਮਿੱਤਰ
- ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਢਾਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਨਿਊਜ਼ ਚੈਨਲ ਵੇਖਣਾ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ? ਕਰ ਦਿਉ ! – ਰਵੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ
- ਮਿਲੋ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹਰ ਵਰਸ਼ਾ ਡੋਂਗਰੇ ਨੂੰ -ਮਾਲਿਨੀ ਸੁਬਰਮਣੀਅਮ
- ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਨਿੱਜੀ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਨੱਥ ਪਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ -ਡਾ. ਇਕਬਾਲ ਸੋਮੀਆਂ
- ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਨਫਰਤੀ ਮਾਹੌਲ ਬਾਰੇ
- ਪਰਵਾਸ : ਸ਼ੌਂਕ ਜਾਂ ਮਜਬੂਰੀ -ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਵਿਗਿਆਨ ਕਾਂਗਰਸ ਜਾਂ ਸਰਕਸ -ਮੇਘ ਰਾਜ ਮਿੱਤਰ
- ਸਵਾਮੀਨਾਥਨ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਸਰਕਾਰੀ ਬੇਰੁਖੀ ਕਿਉਂ? - ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ (ਡਾ:)
- ਅਸੀ ਡਰ ਗਏ ਹਾਂ ਜਾਂ ਡਰਾ ਦਿਤੇ ਗਏ ਹਾਂ? -ਸੁਕੀਰਤ
- ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕੀ ਮਹਾਂਦੀਪ - ਸਪੇਨੀ ਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਸ਼ਿਕਾਰ-ਮਨਦੀਪ
- ਭਾਰਤ ਲਈ ਅਰਜਨਟੀਨਾ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਮੰਦੀ ਦੇ ਸਬਕ- ਮਨਦੀਪ
- “ਮੈਰਿਜ ਪੈਲਸਾਂ`` ਤੋਂ ਜੰਝ-ਘਰਾਂ ਵੱਲ ਮੁੜਨਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ - ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਕੀ ਪੀਰਾਂ ਜਾਂ ਬਾਬਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ? -ਤਸਲੀਮਾ ਨਸਰੀਨ
- ਅਮੀਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕ - ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਪਟਵਾਰੀ
- ਬੀ. ਸੀ. ਵਿੱਚ ਵੋਟਿੰਗ ਸਿਸਟਮ ਬਦਲਣ ਲਈ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਅਸਫਲ ! -ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪਰਹਾਰ
- ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭਸੂੜੀ, 2019 ਦੀ ਦੂਰੀ - ਪਰਮ ਪੜਤੇਵਾਲਾ
- ਆਓ ਜਾਣੀਏ ਬਾਰਡਰ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਹਾਲ -ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਸ਼ੁਤਰਮੁਰਗੀ ਵਿਹਾਰ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਅਜੋਕੀ ਸਰਕਾਰ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਅਖੌਤੀ ਬਾਬਿਆਂ ਕੋਲ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਫਸਣਾਂ ਰਾਜਸੱਤਾ ਅਤੇ ਸਮਝਦਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦੇਣ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤਕਾਰੀ : ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਸੰਭਲਣ ਦੀ ਲੋੜ -ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਜੇ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਅਤੇ ਕਲਾਈਮੇਟ ਚੇਂਜ਼ ਨੂੰ ਨਾ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਅਸੰਭਵ? -ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਹਾਰ
- ਫੇਕ ਨਿਊਜ਼ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਦੋ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਮਾਮਲਾ -ਮਨਦੀਪ
- ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਹੱਤਿਆ! - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਇੱਕ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਘੋਰ ਨਿਖੇਧੀਯੋਗ ਬਿਆਨ –ਸੁਕੀਰਤ
- ਨਾਮ ਬਦਲੀ ਦੀ ਫਿਰਕੂ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਵਿਰਾਸਤ
- 'ਨਿਊ ਇੰਡੀਆ' ਦਾ ਨਵਾਂ ਜੁਮਲਾ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਨਵੀਂ ਫ਼ਸਲ ਖ਼ਰੀਦ ਨੀਤੀ: ਕਿਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਫਰੇਬ -ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ (ਡਾ:)
- ਅਕਤੂਬਰ 1947 ਅਣਦੱਸਿਆ ਸੱਚ - ਅਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦਾ ਮਸਲਾ ਤੇ ਕਿਰਤ ਦੀ ਲੁੱਟ - ਵਿਨੋਦ ਮਿੱਤਲ (ਡਾ.)
- 'ਪਿੰਜਰੇ ਦਾ ਤੋਤਾ' ਬਣਿਆ ਮਾਲਕਾਂ ਦੇ ਗਲੇ ਦੀ ਹੱਡੀ -ਮਨਦੀਪ
- ਮਹਿਲਕਲਾਂ ਲੋਕ-ਘੋਲ ਦੇ ਸੰਗਰਾਮੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਕੀਮਤੀ ਸਬਕਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰੋ - ਨਰਾਇਣ ਦੱਤ
- ਕੀ ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਭਾਰਤੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ? - ਰਾਮ ਪੁਨਿਆਨੀ
- ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਪ੍ਰਤੀ ਐਨੀ ਅਣਗਹਿਲੀ ਕਿਉਂ? - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਮਰਨ ਵਰਤ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਅਧਿਆਪਕ ਬਨਾਮ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬੇ-ਰੁਖੀ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਔਰਤਾਂ ਬੋਲਦੀਆਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? -ਸੁਕੀਰਤ
- ਜੁਨੈਦ ਦੀ ਆਪਣੀ ਅੰਮੀ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੀ ਇੱਕ ਕਲਪਿਤ ਚਿੱਠੀ
- ਜਦੋਂ ਨਫ਼ਰਤ ਰਾਜ ਕਰਦੀ ਹੈ ਉਦੋਂ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਦੀ ਮੌਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
- ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਮਸਲਾ - ਸੋਹਜ ਦੀਪ
- ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਬਣਤਰ ਤੇ ਬੌਧਿਕ ਲੁੱਟ - ਡਾ. ਵਿਨੋਦ ਮਿੱਤਲ
- ਸਥਾਨਕ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਧੱਕੇਸ਼ਾਹੀ ਤੇ ਚੋਣ ਆਯੋਗ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਘਰ-ਘਰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ : ਹਵਾ 'ਚ ਤਲਵਾਰਬਾਜ਼ੀ -ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਕੱਠਪੁਤਲੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਜ਼ਰਾਈਲੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਵਿਰੋਧ -ਸ਼ਾਲਿਨੀ ਸ਼ਰਮਾ
- ਯੂ.ਜੀ.ਸੀ. ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਜਾਂ ਉਚੇਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਖਾਤਮਾ -ਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਨਵੇਂ ਸਿਖਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਚਾਨਣ-ਮੁਨਾਰਾ ਬਣੇਗੀ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ "ਹਾਇਕੂ-ਏ-ਪੈਂਤੀ"
- ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਹੱਕ ਲਈ ਮੈਦਾਨ 'ਚ ਨਿਤਰੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀਆਂ ਵਿਦਿਆਰਥਣਾਂ - ਪਰਮ ਪੜਤੇਵਾਲਾ
- ਮੋਦੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਤੇ ਨਾਜ਼ੀਵਾਦ ਦੇ ਰਾਹਾਂ 'ਤੇ----
- ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ –ਡਾ. ਸੁਰਜੀਤ
- ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਚੋਣ ਵਾਅਦਿਆਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ: ਨਾ ਕੋਈ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਨਾ ਨੀਅਤ - ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਸੀਮਾ ਅਜ਼ਾਦ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ ਐੱਮ.ਵੈਂਕਈਆ ਨਾਇਡੂ ਦੇ ਨਾਂ ਖ਼ਤ
- ਆਦਰਸ਼ ਸਕੂਲਾਂ 'ਚ ਪੀ. ਪੀ. ਪੀ. ਮਾਡਲ ਦੇ ਘਪਲੇ -ਰਣਦੀਪ ਸੰਗਤਪੁਰਾ
- ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਦਾ 27 ਸਾਲਾ ਵਿੱਤੀ ਸਫ਼ਰ : ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਦੀ ਗਾਥਾ - ਡਾ. ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਟਿਵਾਣਾ
- ਅਮਰੀਕਨ ਸੁਸਾਇਟੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਨਿਘਾਰ ਵੱਲ -ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪਰਹਾਰ
- ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ : ਵਰ ਜਾਂ ਸਰਾਪ -ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ (ਡਾ.)
- ਸਨਮਾਣ ਨਾਲ ਜਿਊਣ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਅਧਿਆਪਨ ਦੀ ਕਾਲੀ ਰਾਤ -ਰਾਜੇਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ
- ਗਾਥਾ ਕੱਚੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਦੀ -ਵਿਨੋਦ ਮਿੱਤਲ (ਡਾ)
- 'ਉੱਤਰ-ਸੱਚ' ਨਹੀਂ, ਨਿਰੋਲ ਝੂਠਾਂ ਦਾ ਦੌਰ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਉੱਜਲ ਦੁਸਾਂਝ ਦੀ ਤਾਰਿਕ ਫਤਿਹ ਦੇ ਨਾਮ ਖੁਲ੍ਹੀ ਚਿੱਠੀ
- ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਤਾਰਿਕ ਫਤਿਹ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੁੱਲੀ ਚਿੱਠੀ
- ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਅਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕਿਵੇਂ ਰੁਕਣ? - ਮੇਘ ਰਾਜ ਮਿੱਤਰ
- ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸੁੱਤਿਆਂ-ਸੁੱਤਿਆਂ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਹਿਮ ਪੰਨਿਆਂ 'ਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ
- ਪ੍ਰਚੰਡ ਬਹੁਮਤ ਦਾ ਸੱਚ -ਪਰਮ ਪੜਤੇਵਾਲਾ
- ਔਰਤ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਸਾਰਥਿਕਤਾ - ਕੁਲਦੀਪ ਉਗਰਾਹਾਂ
- ਕਿਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਮਹਿਲ ਕਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਜਬਰ ਖਿਲਾਫ ਟੱਕਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ - ਮਨਦੀਪ
- ਮੋਦੀ ਵੱਲੋਂ ਸਿਰਜਿਆ ਤਲਿਸਮ ਟੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ ! - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘਗੁਲਪੁਰ
- ਨੋਟਬੰਦੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਦੇਸ ਦੌਰਾ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਮੋਦੀ ਵਲੋਂ ਸਿਰਜਿਆ ਤਲਿਸਮ ਟੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ ! - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਮੋਦੀ ਦਾ ਨਾਮ ਨਾ ਲਵਾਂ, ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦਿਖਾਵਾਂ: ਪੁਣਯ ਪ੍ਰਸੂਨ ਬਾਜਪੇਈ
- ਅੱਜ ਤੋਂ ਵੀਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇੰਝ ਡੁੱਬੀ ਸੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਵਾਨੀ - ਸੁੱਚਾ ਸਿੰਘ ਨਰ
- ‘ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਤਾਬਾਂ’ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਜਨਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ
- ਮਹਿਲਕਲਾਂ ਲੋਕ-ਘੋਲ ਦੇ ਸੰਗਰਾਮੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਕੀਮਤੀ ਸਬਕਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰੋ
- ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬਣੀ ਲੁੱਟ ਦੀ ਦੁਕਾਨ - ਵਾਹਿਦ
- ‘ਮੌਬ ਲਿੰਚਿੰਗ’ ’ਤੇ ਰੋਕ ਜ਼ਰੂਰੀ – ਸੰਦੀਪ ਲਧੂਕਾ
- ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਕਿਸਾਨ ਨੀਤੀ ਦੇ ਖਰੜੇ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਅਤੇ ਸੁਝਾਅ - ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ (ਡਾ:)
- ਪੰਜਾਬੀਓ! ਮਸਲੇ ਵਿਚਾਰੋ, ਕੀ ਹੋਵੇ "ਏਜੰਡਾ ਪੰਜਾਬ'' - ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਚੰਦੇ ਵਿੱਚ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਲਿਆਂਦੇ ਬਗੈਰ ਕਾਲੇ ਧਨ ਖਿਲਾਫ਼ ਲੜਾਈ ਅਸੰਭਵ
- ਨੋਟਬੰਦੀ ਬਨਾਮ ਕਾਲਾ ਧਨ: ਅਣਗੌਲੇ ਪੱਖ - ਸੰਦੀਪ ਕੁਮਾਰ
- ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਚਿੱਟਾ -ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਪੰਜਾਬ 2016 -ਸਤਦੀਪ ਗਿੱਲ
- ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਪਿਆਰ ਸਾਨੂੰ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ : ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਕੌਣ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜਦ ਅਸੀਂ 'ਸਿੰਗਲ' ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ? -ਸੇਲਬ ਲੂਨਾ
- ਨੋਟ ਬੰਦੀ: ਮਿਹਨਤਕਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜਾਮਾਂ ਤਲਾਸ਼ੀ-ਧਨਾਢਾਂ ਨੂੰ ਗੱਫੇ
- ਐਡਵੋਕੇਟ ਸੁਧਾ ਭਾਰਦਵਾਜ ਦਾ ਜਨਤਕ ਬਿਆਨ
- ਕਿਸੇ ਲੱਫ਼ਾਜ਼ ਸਿਆਸੀ ਘਾਗ ਨਾਲ ਸਿਝਣਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਘੁੱਤੀ ਪਾ - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ
- ਬੋਲ ਕੇ ਲਬ ਆਜ਼ਾਦ ਹੈਂ ਤੇਰੇ... - ਪਰਮ ਪੜਤੇਵਾਲਾ
- ਅੱਜ ਅਸੀ ਜੇ ਚੁੱਪ ਰਹੇ, ਕੱਲ੍ਹ ਮੂੰਹਾਂ ਨੂੰ ਜੰਦਰੇ ਲਾਉਣਗੇ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਬੂ-ਦੁਹਾਈ ਮੁਕਾਬਲੇ - ਪਾਵੇਲ
- ਰਤਾ ਗੌਰ ਕਰਨਾ ! -ਸੁਕੀਰਤ
- ਦਿੱਲੀ ਸਰਕਾਰ ਬਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਪੱਸ਼ਟ ! - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਕੌਣ ਜਿੱਤਿਆ, ਕੌਣ ਹਾਰਿਆ : ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ? - ਸੰਦੀਪ ਕੌਰ ਸੰਧੂ
- ਹਾਸ਼ੀਏ ਤੋਂ ਪਾਰ: ਲੋਕਤੰਤਰ ਬਨਾਮ ਜਾਤੀਵਾਦ - ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਗੈਰ-ਸੰਤੁਲਤ ਹੈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ! - ਹਰਜਿੰਦਰ ਗੁਲਪੁਰ
- ਫ਼ਿਰਕੂ ਦੰਗੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ :ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਭਗਤ ਸਿੰਘ
- ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ : 2017 ਚੋਣਾਂ - ਸੰਦੀਪ ਕੌਰ ਸੰਧੂ
- ਰਾਜਸੱਤਾ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚੋਂ, ਧਰਮ ਸੱਤਾ ਸੱਚ ਵਿੱਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣੋ, ਕਾਮਰੇਡ! -ਸੁਕੀਰਤ
- ਅਮਨ ਬਹਾਲੀ,ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਰਜੀਹ ਹੋਵੇ!- ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਵੱਧਦਾ ਅੱਤਵਾਦ ਦੁਨੀਆਂ ਲਈ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ -ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਦੇਸ਼-ਧ੍ਰੋਹ ਕਾਨੂੰਨ ਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਵਿਵਸਥਾ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੈਂਪਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਲਚਰ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਮੋੜ
- ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਨਿੱਖਰ ਰਿਹਾ ਰਾਜਸੀ ਅੰਬਰ ! -ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਕਿੱਧਰ ਜਾਣ ਗ਼ਰੀਬ? - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਮੀਡੀਏ ਉੱਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਬਾਅ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ –ਸੁਕੀਰਤ
- ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਉੱਜੜੀਆਂ ਗੁਲਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹਾਰਾਂ ਲੋਚਦਾ ਧਰਮਵੀਰ ਗਾਂਧੀ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਕੁਝ ਅਸਤੀਫ਼ੇ, ਕੁਝ ਸਵਾਲ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਾਦੀ `ਚ ਸੁਲਗਦਾ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ –ਸੰਦੀਪ ਕੁਮਾਰ
- ‘ਰਾਸ਼ਟਰ-ਪ੍ਰੇਮੀ’ ਬਨਾਮ ‘ਰਾਜ-ਧਰੋਹੀ' -ਸੁਕੀਰਤ
- ਜੀ.ਐੱਸ.ਟੀ. ਬਿੱਲ, ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕ – ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਸਿੰਘ
- ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਤੇ ਅਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਸਰਕਾਰਾਂ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜ ਰਹੇ ਦਲਿਤ ਕਿਸਾਨ ? -ਰਾਜੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ
- ਇੱਕ ਸੀ ਹਿੜਮੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਜੋ ਬਸਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਿਆ - ਅਨੰਤ ਰਾਏ
- ਕਿਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਮਹਿਲਕਲਾਂ: ਇਤਿਹਾਸਕ ਲੋਕ-ਘੋਲ (ਭਾਗ-ਪਹਿਲਾ) - ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬਡਬਰ
- ਮਸਲਾ ਏ ਕਸ਼ਮੀਰ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਗਾਥਾ ਹੈ ਅਜ਼ਾਦੀ -ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਗਊ ਰੱਖਿਆ ਦਲਾਂ ਦਾ ਸੱਚ -ਪ੍ਰਾਗਿਆ ਸਿੰਘ
- ਇਕ ਜੁਮਲਾ ਹੋਰ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਕਿਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਮਹਿਲ ਕਲਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਮਵਰ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ
- ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਸਿਆਸਤ ਤੱਕ ਦਾ ਕਾਲਾ ਸਫਰ ਕੇਜਰੀਵਾਲ
- ਮੁਜਰਮ, ਪੁਲੀਸ ਵਾਲੇ ਰਲੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ -ਸਤਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸੱਤੀ
- ਜੇ.ਐੱਨ. ਯੂ 'ਚ ਹਮਲਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਕੌਮਵਾਦ ਦਾ ਸਵਾਲ -ਰਾਜੇਸ਼ ਤਿਆਗੀ
- ਕਮਜ਼ੋਰਾਂ ‘ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਾਜ ਹੋਵੇ ਲਾਮਬੰਦ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਅਭਿਆਨ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ - ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਕੰਗ
- ਜਦੋਂ ਚੁੱਪ ਗੱਜ ਕੇ ਗੂੰਜਦੀ ਹੈ ... -ਸੁਕੀਰਤ
- ਜਦੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਰੋਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਦੂਜੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ? - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਨਵੀਂ ਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਆਪਸ ‘ਚ ਬਿਠਾਵੇ ਤਾਲਮੇਲ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਗੁਜਰਾਤ ਫਾਇਲਜ਼ - 3
- ਵੱਧਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਬਨਾਮ ਗਰੀਬ ਲੋਕ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਕਦੋਂ ਸੁਲਝੇਗਾ ਡਾ. ਦਭੋਲਕਰ ਹੱਤਿਆ ਕਾਂਡ ? - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਰਿਸਦਾ ਹੋਇਆ ਫੱਟ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ 'ਚ ਇਨਕਲਾਬ -ਰਾਜੇਸ਼ ਤਿਆਗੀ
- ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ‘ਚ ਵਾਧਾ ਚਿੰਤਾਜਨਕ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ‘ਬ੍ਰੈਗਜ਼ਿਟ’ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਵਾਚਦਿਆਂ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਔਖੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਦਰ ਦੀਆਂ ਹੱਕਦਾਰ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਕਦੇ ਵੀ ਫਿਰਕੂ ਅੱਗ ’ਚ ਲੂਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਨੇ ਯੂ. ਪੀ. ਦੇ ਲੋਕ - ਪਾਵੇਲ
- ਖ਼ਾਤਿਆਂ ਤੋਂ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਰਹੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਉੱਤਰ ਪੂਰਬੀ ਰਾਜਾਂ ‘ਚ ਗੜਬੜੀ ਬਨਾਮ ‘ਅਫਸਪਾ’ ਕਾਨੂੰਨ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਗੋਲ ਮੋਰੀ ਤੇ ਚੌਰਸ ਕਿੱਲਾ -ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਆਖ਼ਰ ਕਿਵੇਂ ਬਚੇ ਜਵਾਨੀ ਤੰਬਾਕੂ ਦੇ ਕੈਂਸਰ ਤੋਂ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਗੋਲੀਬੰਦੀ ਉਲੰਘਣ ਪ੍ਰਤੀ ਠੋਸ ਰਣਨੀਤੀ ਅਪਣਾਵੇ ਭਾਰਤ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਯੂਰਪੀ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਸੰਕਟ -ਮਨਦੀਪ
- ਗੈਰ ਸੰਗਠਿਤ ਪੇਂਡੂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਨਿੱਘਰਦੀ ਦਸ਼ਾ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਫਰਾਂਸ ਅੰਦਰ ‘ਕਿਰਤ ਸੁਧਾਰਾਂ ਖਿਲਾਫ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ
- ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਸੰਤਾਪ ਵੱਲ ਧੱਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼
- ਸਾਡਾ ਟੈੱਟ ਪਾਸ ਜਾਂ ਸਰਾਪ? -ਰਘਵੀਰ ਸਿੰਘ
- ਆਗਾਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਈ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਨਕਸ਼ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਅਮਰੀਕਨ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀ ਉਮੀਦਵਾਰੀ ਲਈ ਚੱਲ ਰਹੀ ਚੋਣ ਮੁਹਿੰਮ ਉੱਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸੰਕਟ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ
- ਵਰਕਰਜ਼ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਅਪੀਲ
- ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- 'ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ 'ਚ ਸਿਆਸੀ ਰੋਟੀਆਂ'
- ਗੁਜਰਾਤ ਫਾਇਲਜ਼– 2
- ਫਰਾਂਸ ਦਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅੰਦੋਲਨ ਨਿਰਣਾਇਕ ਦੌਰ 'ਚ ! - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁੱਲਪੁਰ
- ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਖਾਲਿਸਤਾਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਿਖਲਾਈ ਕੈਂਪਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ
- ਗੁਜਰਾਤ ਫਾਇਲਜ਼ -1 : “ ਸ਼ਾਹ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਡਰ ਲਗਦਾ ਹੈ ”
- ਕੀ ਕਿਸਾਨ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਵੇਗਾ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਕਰਜ਼ਾ ਕਾਨੂੰਨ?
- ਬਸਤਰ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਹੀ ਲੋਕ-ਵਿਰੋਧੀ ਜੰਗ ਦੇ ਪਰਥਾਏ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਹਿੰਦੂਤਵੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਹੇਤਿਆਂ ਦੇ ‘ਅੱਛੇ ਦਿਨ’ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਦਾ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਅੰਬੇਡਕਰ, ਦਰੋਣਾ ਅਤੇ ਭਗਵੇਂ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਦੀ ‘ਗੁਰੂ ਦਕਸ਼ਿਣਾ’ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਅਕਾਲੀ-ਕਾਂਗਰਸੀ ਹਾਕਮੀ ਕੁੱਤਾ-ਭੇੜ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚੜਿਆ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਮਸਲਾ
- ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਦਰਿੰਦਗੀ ਸਹਾਰੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ‘ਦਿਲ ਜਿੱਤਦੀ’ ‘ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ’ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਬਲਿਊ ਸਟਾਰ 1984 ਦੇ ਨਾ ਭੁੱਲਣਯੋਗ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਰਤਾਰੇ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ‘‘ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਰੋਧੀ ਹੋਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ’’ -ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਫ਼ਾਸ਼ੀਵਾਦ-ਵਿਰੋਧੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਲੋੜ:40ਮਹੀਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ’ਚ ਰਹਿਣ ਬਾਅਦ ਬਰੀ ਹੋਏ ਦਲਿਤ-ਕਾਰਕੁੰਨ ਦੀ ਕੂਕ
- ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਹੀ ਰੁਕਣਗੀਆਂ ਰੈਗਿੰਗ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਹਿੰਦੂਤਵੀ ‘ਥਿੰਕ ਟੈਂਕ’ ਨੇ ਜੱਜਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਮੁਲਕ ਦੀ ‘ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ’ ਦਾ ਪਾਠ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਸਾਥੀ ਸਤਨਾਮ ਦੀ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ’ਚੋਂ ਉਠਦੇ ਸਵਾਲ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਠੱਲ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ -ਨਵਕਿਰਨ ਸਿੰਘ
- ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਸੁਹਿਰਦ ਨਾਂਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਂਵਾਂ ਵਾਸਤੇ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਦਲਿਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਿਉਂ ਹਨ ਵਧੀਕੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- 25 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਫਰਜੀ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਭੁੱਲੇ ਵਿਸਾਰੇ ਖੇਤ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ’ਤੇ ਇੱਕ ਝਾਤ
- ਜਹਾਲਤ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਿ ਮਿੱਥ ਕੇ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਭੰਬਲਭੂਸਾ? -ਸੁਕੀਰਤ
- ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ’ਚ ਹੋਣ ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਫਸਲੀ ਰਹਿੰਦ ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਸੁਹਿਰਦ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ ਗੈਸਟ ਫੈਕਲਟੀ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਦਾ ਖ਼ਲਜੱਗਣ -ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ
- ਮਈ ਦਿਵਸ ਅਤੇ ਅਜੋਕੀ ਸਮੱਸਿਆ -ਵਰਿੰਦਰ ਖੁਰਾਣਾ
- ਸੁਪਰ ਪਾਵਰ ਦੀ ਭੂਲ-ਭੁਲਈਆ ਵਿੱਚ ਉਲਝੇ ਭਾਰਤੀ ਹਾਕਮ ! - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਲੀਹੋਂ ਲਹਿੰਦੀ ਮੈਡੀਕਲ ਸਿੱਖਿਆ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਇੱਕ ਬਾਇਓਡਾਟਾ ਦੇ ਇਵਜ ਵਿੱਚ - ਪ੍ਰੋ. ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ
- ਟਕਰਾਅ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਏਕੇ ਦੀ ਲੋੜ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਦੇਸ਼ ਅੰਦਰ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੰਕਟ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਵ ਸਮੇਂ ਦੀ ਫੌਰੀ ਲੋੜ - ਇਕਬਾਲ ਸੋਮੀਆਂ
- ਆਓ ਯੁੱਗ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸੀਏ ਕਿ ਹੁਣ ਅਸੀ ਉਹ ਨਹੀਂ ਰਹੇ -ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਫਸਲੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾਂ ਦਾ ਰੌਲਾ ਕਿਸ ਗੱਲ ਤੋਂ? - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਕਨ੍ਹੱਈਆ ਕੁਮਾਰ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ! -ਸੁਮੀਤ ਸ਼ੰਮੀ
- ਕੀ ਇਹੋ ਜੇਹੇ ਹਲਾਤ ‘ਚ ਮੁਫ਼ਤ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਸੁੱਝਦੀ ਹੈ? -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਆ ਸਿਤਮਗਰ ਮਿਲ ਕੇ ਆਜ਼ਮਾਏਂ... - ਐਸ ਸੁਰਿੰਦਰ
- ਕਿਸੇ ਵੀ ਇੱਕ ਦਿਨ ਦਾ ਅਖ਼ਬਾਰ: ਭਗਵੀ ‘ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ’ ਦਾ ਦਰਪਨ! -ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ
- ਪੰਜਾਬ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਇਮਾਨਦਾਰ ਤੀਜੀ ਧਿਰ ਭਾਲਦਾ ਹੈ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਬੌਧਿਕ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਉਭਰਣ ਦੀ ਲੋੜ -ਵਿਨੋਦ ਮਿੱਤਲ (ਡਾ.)
- ਡਰੇ, ਤਾਂ ਮਰੇ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਸਦਭਾਵਨਾ, ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਸੰਯਮ ਨਾਲ ਸੌੜੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਨਜਿੱਠਣ ਦੀ ਲੋੜ - ਵਰਗਿਸ ਸਲਾਮਤ
- ਜੇਲ੍ਹ ਅੰਦਰ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਨਮੂਨੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ –ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰਾ
- ਸਮਾਜਿਕ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਲੋਕ ਬਦਲਦੇ ਹਨ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਜਦੋਂ ਲਾਲ ਹਨੇਰੀ ਝੁੱਲੀ – ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰਾ
- ਕੀ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਗਣਤੰਤਰ ਹੈ? – ਐੱਸ. ਸੁਰਿੰਦਰ ਇਟਲੀ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ ਵਿਚਾਰਵਾਨ - ਮਨਦੀਪ
- ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ -ਗੌਤਮ ਨਵਲੱਖਾ
- ਬਸਤਰ ਵਿੱਚ ਪੱਤਰਕਾਰ, ਵਕੀਲ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਕਾਰਕੁਨ ਹਕੂਮਤੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਦੀ ਮਾਰ ਹੇਠ
- ਸੰਸਦੀ ਖੱਬਿਆਂ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਆਗੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਰਹੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੀਪ ਸਮੂਹ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ’ਤੇ ਬੰਦ ਹੋਵੇ ਭੇਦਭਾਵ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਖੋਖਰ
- ਜੇ.ਐੱਨ.ਯੂ. ਤੋਂ ਉੱਠੀ ਮਨੁੱਖੀ ਹਕੂਕ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤੇ ਸੰਘੀ ਕੋੜਮਾ
- ਬਜਟ ਦੀ ਘੁੰਮਣ-ਘੇਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦੇ ਆਮ ਲੋਕ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਦੀ ਕਨ੍ਹਈਆ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ
- ਸਾਂਝੀਆਂ ਫ਼ੌਜੀ ਮਸ਼ਕਾਂ: ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਜੰਗਬਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਪਾਕ ਕਦਮ – ਪਾਵੇਲ ਕੁੱਸਾ
- ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨਹੀਂ
- ਅੱਗ ਨਾਲ ਖੇਡਣਾ ਬੰਦ ਕਰੋ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਆਓ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਮੇਲਾ ਦੇਖੀਏ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਜਾਟ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ ਅੰਦੋਲਨ: ਵੋਟ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੇ ਕੁਰਸੀ ਭੇੜ ਨੇ ਝੁਲਾਇਆ ਝੱਖੜ –ਪਾਵੇਲ ਕੁੱਸਾ
- ਜਾਟ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤੀਕ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ -ਅਜੈ ਕੁਮਾਰ
- ‘ਸਰਮੁ ਧਰਮੁ ਦੁਇ ਛਪਿ ਖਲੋਏ, ਕੂੜੁ ਫਿਰੈ ਪਰਧਾਨੁ ਵੇ ਲਾਲੋ’ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਉਮਰ, ਮੇਰਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ
- ਕਨ੍ਹੱਈਆ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ
- ਅਜੋਕੀ ਔਰਤ ਅਜੇ ਵੀ ਵਧੀਕੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਰ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਪੈਰਿਸ ਹਮਲੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਸਮਝਦਿਆਂ !
- ...ਇਸੇ ਲਈ ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਰੋਧੀ ਹਾਂ -ਮੀਨਾ ਕੰਡਾਸਵਾਮੀ
- ਕਦੋਂ ਯਕੀਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸਿੱਖਿਅਕ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ
- ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਲਈ ਅਮੁੱਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਦਾ ਸੋਮਾ ਬਣਿਆ ਰਹੇਗਾ ਸ਼ਹੀਦ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਤਖ਼ਤੂਪੁਰਾ
- ਅੰਤਰਰਸ਼ਟਰੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਦਿਨ ’ਤੇ ਵਿਚਾਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਅਹਿਮ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੌਕਾ -ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ
- ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਿੱਸਾਗੋਈ ਜਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਅਤੇ ਜੁੜਾਵ ਦੀ ਦਾਸਤਾਂ -ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼
- ਰੈਗਿੰਗ ਰੋਕੂ ਕਨੂੰਨ ਦੀ ਸਖਤੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਸਾਰਥਿਕ? - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਸਾਡੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅੰਦੋਲਨ: ਆਕਿਊਪਾਈ ਯੂ.ਜੀ.ਸੀ.
- ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋੜ: ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ -ਡਾ.ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਸੋਕੇ ਦੀ ਚਪੇਟ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ : ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਖਾਣ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਹਨ ਲਾਲਵਾੜੀ ਦੇ ਲੋਕ
- ਸਾਰੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਪਸੰਦ ਨਾਗਰਿਕਾਂ, ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕੁੰਨਾ ਦੇ ਨਾਂ ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਮੀਤ ਦਾ ਖੁੱਲਾ ਖ਼ਤ
- ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਬੁਰੀ ਧਾਰਣਾ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਟੱਕਰਦੀ ਹੈ -ਪ੍ਰਾਗਿਆ ਸਿੰਘ
- ਅਸਲੀ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਇਉਂ ਬਣਦੀ ਹੈ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਵਾਲੀ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜਿਸਨੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ -ਡਾ. ਏ. ਕੇ. ਅਰੁਣ
- ਮੀਡੀਆ ਬਣਾਏ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ -ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਤੋਂ ਕੌਣ ਡਰਦਾ ਹੈ ? – ਦਿਲਿਪ ਮੰਡਲ
- ਰਾਜਸੀ ਬੇਚੈਨੀ ਦੇ ਆਲਮ ‘ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਿਹਾ ਪੰਜਾਬ -ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਧਦਾ ਅੱਤਵਾਦ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਖਤਰਨਾਕ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਵਿਸ਼ਵ ਵਪਾਰ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਨੈਰੋਬੀ ਮੀਟਿੰਗ ਕਿਸਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਮਾਰੂ ਹੱਲਾ -ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਬਹੁ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਘਾਣ - ਮੁਖਤਿਆਰ ਪੂਹਲਾ
- ਚੋਣ ਹਲਕਾ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ -ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਜੇ ਵੀ ਚਿੰਤਾਜਨਕ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਬਦਲੇ-ਬਦਲੇ ਸੇ ਕਿਉਂ ਨਜ਼ਰ ਆਏ ਜਨਾਬ? -ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰਾ
- ਆਮ ਲੋਕ ਹਮਦਰਦੀ ਭਾਲਦੇ ਹਨ ਡਰਾਮੇ ਨਹੀਂ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸ਼ਹੀਦ - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਬਦਲ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਕੀਕਤ -ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਦਲਦਲ ’ਚ ਫਸੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਵਾਨੀ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦੇ ਚੱਕਰਵਿਊ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ’ਚ ਮੌਜੂਦਾ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਮਾਗਮ ਦਾ ਤੱਤ -ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬਡਬਰ
- ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੂਰਜ ਦਾ ਉੱਗਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਤਲ -ਮਨਦੀਪ
- ਮੀਡੀਆ ਬਣਾਏ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ -ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ - ਅਨਿਲ ਚਮੜੀਆ
- ਬੁਰਕੀਨਾ ਫਾਸੋ ਅਤਿਵਾਦੀ ਹਮਲੇ ਦੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਅਸਲ ਅਰਥ ਲੱਭਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ -ਰਿਸ਼ੀ ਨਾਗਰ
- ਪੁਲਿਸ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ’ਚ ਵੱਡੇ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਲੋੜ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਬੀਬੀ ਹਰਸਿਮਰਤ ਕੌਰ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਨੂੰਹਾਂ-ਧੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਗੱਲ -ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰਾ
- ਡਾ. ਜੀ.ਐੱਨ. ਸਾਈਬਾਬਾ ਦੀ ਰਾਖੀ ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮ (ਗਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ)
- ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦਕ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਖੋਰਾ ਲਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ -ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਕਿਸਾਨ ਤੋਂ ਉਗਰਾਹੇ ਟੈਕਸ ਦੀ ਸਹੀ ਵੰਡ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ -ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਜਲਵਾਯੂ ਸੰਮੇਲਨ: ਦਾਅਵੇ ਅਤੇ ਹਕੀਕਤਾਂ -ਮਨਦੀਪ
- ਸੁਮੇਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚੱਕ ਬਖਤੂ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਤੋਂ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ -ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਪੱਥਰ ਕਹੇ ਖੁਰੀ ਜਾਨ੍ਹੇ ਆ ਯਾਰ - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਇਕ ਜੰਗੀ ਕੈਦੀ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ - ਅਰੁੰਧਤੀ ਰਾਏ
- ਖੇਤੀ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਹੋਰ ਡੂੰਘਾ ਕਰ ਗਿਆ ਸਾਲ 2015 - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਇੰਟਰਵਿਊ ਪੱਤਰਕਾਰਿਤਾ ਅਤੇ ਨਰੇਂਦਰ ਮੋਦੀ -ਅਨਿਲ ਚਮੜੀਆ
- ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਵਪਾਰ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਘੇਰੇ 'ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦਾ ਖਦਸ਼ਾ -ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਜਾਇਜ਼ਾ - ਤੇਜਵੰਤ ਗਿੱਲ
- ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਹੀਣ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ - ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ
- ਰਾਜਨਾਥ ਜੀ, ਜੇਕਰ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ…
- ਸੰਘ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ.ਐੱਨ.ਯੂ 'ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਰੋਧੀ ਤੱਤਾਂ' ਦਾ ਗੜ੍ਹ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਘਰ ਦੀ ਕੱਢੀ ਸ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਜੱਜ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸਦਭਾਵਨਾ ਰੈਲੀਆਂ ਕਿ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਤੇ ਹਿਟਲਰੀ ਫੁਰਮਾਣ –ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਔਰਤ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਬਨਾਮ ਅਪਰਾਧੀਕਰਨ -ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਪ੍ਰੋ. ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ (ਦਿੱਲੀ ਵਾਲੇ) ਵੱਲੋਂ 1992 ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਮੇਲੇ ’ਤੇ, ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਦਿੱਤੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇ ਕੁਝ ਅੰਸ਼
- ਪੰਜਾਬ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੋਰ ਸੰਤਾਪ ਨਾਲ ਬਲ ਰਿਹਾ ਸੀ… -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਬਾਲ ਦਿਵਸ ਬਨਾਮ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਪਿੰਜਰਾ ਤੋੜ -ਨਿਕਿਤਾ ਆਜ਼ਾਦ
- ਉਚੇਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਵਧਦਾ ਸੰਕਟ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਅਰਜਨਟੀਨਾ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਉਪਰ ਵੱਧ ਰਹੀ ਘਰੇਲੂ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਇਸ ਖਿਲਾਫ ਹੋ ਰਹੀ ਲਾਮਬੰਦੀ -ਮਨਦੀਪ
- ਸਿੱਖ ਲਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕਮੁਖੀ ਵਿਵੇਕ ਦਾ ਸਵਾਲ
- ਬੁੱਚੜ ਮੋਦੀ ਵਾਪਸ ਜਾਓ - ਤੇਰੇ ਲਈ ਯੂ.ਕੇ. ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ !
- ਝੋਨੇ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਸੁਹਿਰਦ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਇਨਾਮ ਵਾਪਸ ਕਿਉਂ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ :ਅਰੁੰਧਤੀ ਰਾਏ
- ਸੰਘ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਕਾਰਜ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਦੀ ਲੋੜ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਦੇਸ਼ ਕੀ ਬੇਟੀ 'ਗੀਤਾ' - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- 'ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾ' ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਦੇ ਨਾਮ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਖ਼ਤ
- ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਪੁੱਜੀ ਕਿਰਸਾਨੀ -ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਡਿਜੀਟਲ ਇੰਡੀਆ: ਇਕ ਹੋਰ ਨਵਉਦਾਰਵਾਦੀ ਹਮਲਾ -ਮਨਦੀਪ
- ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਹਿਰ ਕਦੇ ਵੀ ‘ਸਮਾਰਟ’ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੇ? - ਸਚਿੰਦਰ ਪਾਲ ਪਾਲੀ
- ਆਯੂਰਵੈਦਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਤੀ ਠੋਸ ਰਣਨੀਤੀ ਦੀ ਲੋੜ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਤਰਕਪਸੰਦਾਂ ਅਤੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਤਾਪ ਆਰ ਵੀ ਹੈ, ਪਾਰ ਵੀ ਹੈ - ਵਰਗਿਸ ਸਲਾਮਤ
- ਨੇਪਾਲ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਸਿਆਸੀ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਤੇ ਮੋਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ -ਆਨੰਦ ਸਵਰੂਪ ਵਰਮਾ
- ਗਾਂ, ਗੰਗਾ, ਗ਼ੁਰਬਤ ਬਨਾਮ ਭਾਜਪਾ ਸਰਕਾਰ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ! -ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਅਸਹਿਮਤੀ-ਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਦਾਇਰੇ 'ਚ - ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਮੀਰ
- ਹਰ ਘਟਨਾ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤੀਕਰਨ ਮੰਦਭਾਗਾ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ -ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਵਹਿਸ਼ਤ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਹੈ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦਾ ਹਾਲੀਆ ਪੁਲਿਸ ‘ਮੁਕਾਬਲਾ’ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਐਵਾਰਡ ਵਾਪਸੀ,ਅਲੋਕਾਰੀ ਕਦਮ ਜਾਂ ਮਹਿਜ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਅਦਾ ! - ਰਾਹੁਲ
- ਜਾਗੇ ਹੋਏ ਸੂਝਵਾਨੋ ਹੁਣ ਸਾਂਝੀ ਸਰਗਰਮੀ ਵੀ ਹੋਵੇ ! -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਮੁਸਲਿਮ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਖੌਫ਼ -ਅਨਿਲ ਚਮੜੀਆ
- ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਬੀਫ ਨਿਰਯਾਤਕ ਦਾ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰ - ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਕਾਂਤ
- ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਇਕਲੱਵਿਆ -ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇ ਕੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ - ਵਰਗਿਸ ਸਲਾਮਤ
- ਨਾ-ਖੁਸ਼ਗਵਾਰ ਹਾਲਤਾਂ 'ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਭਾਰਤ ! - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਈ ਮੈਡੀਕਲ ਸਿੱਖਿਆ -ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਡੇਰਾ ਮੁਖੀ ਸਬੰਧੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ -ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ
- ਚੁੱਘਿਆਂ ਦੇ ਕੁਲਦੀਪ ਦੇ ਸੱਥਰ ਤੋਂ. . . - ਪਾਵੇਲ ਕੁੱਸਾ
- ਕਨੇਡਾ ਦੀਆਂ ਫੈਡਰਲ ਚੋਣਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ -ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ
- ਮੁਕਤੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਵੱਡੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ - ਸੁਧੀਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ
- ਪੁਰਜ਼ੋਰ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਓ; ਪਨਾਹਗੀਰਾਂ ਦਾ ਇੱਥੇ ਸਵਾਗਤ ਹੈ!
- ਮੇਰਾ ਸਵਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੈ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾ ਹਾਂ -ਰਵੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ
- ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਹੁੰਦਾ ਸੰਕਟ - ਰਾਕੇਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ
- ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਤਜਰਬੇ - ਜਗਤਾਰ ਜੌਹਲ ਮਨੀਲਾ
- ਕਰਜ਼ਿਆਂ ਦੇ ਜਾਲ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਕਿਸਾਨਾ ਨੂੰ ਮਿੱਠਾ ਜ਼ਹਿਰ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਹਿੰਦੂਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰਲਾਪ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਨੇਪਾਲ ‘ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ’ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ -ਆਨੰਦ ਸਵਰੂਪ ਵਰਮਾ
- ਗਜਿੰਦਰ ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਅਤੇ ਪੂਨਾ ਫਿਲਮ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਮਾਇਨੇ -ਬੇਅੰਤ ਮੀਤ
- ਇੱਕੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਮਨੁੱਖੀ ਦੁਖਾਂਤ ’ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਿਹਾ ਸੀਰੀਆ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੰਪਰਕ ਸੜਕ ਬਣੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਅ ਦਾ ਜੰਜਾਲ- ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਚਿੰਤਾਜਨਕ -ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਸਿਹਤ ਨੀਤੀ ’ਚ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਲੋੜ -ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਸਰਕਾਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ‘ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਫੈਸਲਾ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਨਵੀਂ ਸਵੇਰ ਹੋਵਗਾ - ਵਰਗਿਸ ਸਲਾਮਤ
- ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਮਹਾਨ ਵਿਰਾਸਤ ਜੋ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਵੰਗਾਰਦੀ- ਮਨਦੀਪ
- ਅਧਾਰ ਕਾਰਡ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ’ਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਾ ਸਵਾਲ -ਪ੍ਰਿਤਪਾਲ ਮੰਡੀਕਲਾਂ
- ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਗਾਂਧੀ, ਜਿਨਾਹ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ -ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ
- ਨਾਗਾ ਸਮਝੌਤਾ: ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਤਰੰਜੀ ਚਾਲ - ਮੁਖਤਿਆਰ ਪੂਹਲਾ
- ਮਹਾਨ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ
- ਭੂਮੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਬਿੱਲ ’ਤੇ ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਪਿੱਛਲ-ਮੋੜਾ - ਮੋਹਣ ਸਿੰਘ
- ਬਿਹਾਰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ 'ਚ ਦੋਹੀਂ ਦਲੀਂ ਮੁਕਾਬਲਾ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਮੁੱਦਾ ਰਹਿਤ ਰਾਜਨੀਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਸੰਕੇਤ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ
- 'ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ' ਦੇ ਪਰਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵਿਕ ਰਿਹਾ ਦੇਸ਼ !
- ‘ਵਿਆਪਮ’ ਦੀ ਵਿਆਪਕਤਾ
- ਯਾਕੂਬ ਮੈਮਨ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ: ਭਾਰਤੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਜਨਾਜ਼ਾ
- ਧਰਮ ਅਧਾਰਿਤ ਜਨਗਣਨਾ ਤੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੀ ਕਵਰੇਜ
- ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਬਾਬਾਸਾਹਿਬ ਪੁਰਾਂਦਰੇ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣ ਨਾਲ ਜਾਤੀ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਤਿੱਖਾ
- ਤਣਾ ਪੂਰਨ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਪਾਕਿ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਮੁਲਤਵੀ ਹੋਣਾ ਹੀ ਬਿਹਤਰ
- ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਣਬਾਜ਼ੀ ਯਥਾਰਥ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਮਿਆਂਮਾਰ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਕਤਲੇਆਮ -ਕੁਲਜੀਤ ਖੋਸਾ
- ਲੋੜ ਹੈ ਅੰਤਰ ਝਾਤ ਮਾਰਨ ਦੀ -ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੋਪਾਰਾਏ
- ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ ਦੀਆਂ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਅਤੇ ਹੱਲ/ਸੋਧਾਂ
- ਪੇਸ਼ੇਵਾਰਾਨਾ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਖਤਰੇ 'ਚ ! - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਕਿਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਮਹਿਲਕਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਜਬਰ ਖਿਲਾਫ ਟੱਕਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ - ਮਨਦੀਪ
- ਫਿਰਕੂਵਾਦ ਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਵਾਲ - ਇਕਬਾਲ ਸੋਮੀਆਂ
- ਵਿਸ਼ਵ ਵਪਾਰ ਸੰਸਥਾ ਬਨਾਮ ਉੱਚੇਰੀ ਸਿੱਖਿਆ - ਕੰਵਲਜੀਤ ਖੰਨਾ
- ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਨੂੰਨ ਹੱਥੋਂ ਹੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਮੌਤ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਕਿਉਂ ਗ਼ਲਤ ਹੈ ਯਾਕੂਬ ਮੈਮਨ ਨੂੰ ਫਾਹੇ ਲਾਉਣਾ -ਜਯੋਤੀ ਪੁਨਵਨੀ
- ਮਦਰੱਸਿਆਂ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਮੂਲ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ਰੂਰੀ -ਹੇਮ ਬੋਰਕਰ
- ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ’ਚ ਅਕਸ ਸੁਧਾਰਦਿਆਂ ਖੁਦ ਲਈ ਕਲੇਸ਼ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਲਿਆ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ! -ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ
- ਸੰਕਟ ’ਚ ਘਿਰ ਰਹੇ ਚੰਦਰ ਬਾਬੂ ਨਾਇਡੂ -ਐਨ ਐਸ ਅਰਜੁਨ
- ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਦੋਹਰੇ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਦੋਹਰਾ ਕਿਰਦਾਰ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਭਾਜਪਾ ’ਚੋਂ ਹੀ ਉਠਣ ਲੱਗੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ -ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ‘ਅਜੀਤ’
- ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਭੂਚਾਲ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਹੇਠ, ਹਾਕਮ ਬੇਖਬਰ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਰੇਲਵੇ ਨੂੰ ਨਵਉਦਾਰਵਾਦੀ ਰਾਹ ’ਤੇ ਤੋਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ -ਰਘੂ
- ਭਾਰਤ ’ਚ ਵੀਆਈਪੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਜਗੀਰੂ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੀ ਦੇਣ -ਨਰੇਂਦਰ ਦੇਵਾਂਗਨ
- ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਰਥਿਕ ਖਿੱਤਿਆਂ ਦਾ ਕੱਚ ਸੱਚ
- ਉੱਤਰ ਪੂਰਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਅਫ਼ਸਪਾ ਦਾ ਲੋਕ ਵਿਰੋਧੀ ਖਾਸਾ - ਪ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਮੰਡੀਕਲਾਂ
- ਸੁਸ਼ਮਾ ਸਵਰਾਜ ਦੀ ‘ਮਾਨਵਤਾ’ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਗੱਲ - ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰਾ
- ਕਿਸਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਨਾ ਕਰਨ, ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਫ਼ੜ੍ਹਨ -ਡਾ ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਮੋਦੀ ਦੀ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਡਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਇੱਕ ਮਾਇਆਜ਼ਾਲ - ਰਾਮ ਪੁਨਿਆਨੀ
- ਕੂੜੇ ’ਚੋਂ ਮਿਲੀਆਂ ਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਡਾਕਟਰੀ ਪੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਸ਼ਰਮਸ਼ਾਰ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਵਿਆਪਮ ਘੁਟਾਲਾ : ਹਾਲੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣਾ ਬਾਕੀ -ਬਲਰਾਜ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ
- ਇੱਕ ਕਤਲ ਜਿਸਨੇ ਸੂਬਾ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ
- ਦੇਸ਼ ਦੀ ਏਕਤਾ ਲਈ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤ ਤਾਕਤਾਂ ਦਾ ਡਟਵਾਂ ਵਿਰੋਧ ਜ਼ਰੂਰੀ -ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਅਸਲ ਮੁੱਦਾ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਬਚਾਉਣਾ -ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਯੂਨਾਨ : ਯੁਰਪੀ ਯੂਨੀਅਨ ਖੇਤਰ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣਾ ਇਕੋਇਕ ਹੱਲ -ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਤ
- 2050 ’ਚ ਅਬਾਦੀ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ’ਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਦੁਨੀਆ ’ਚ ਹੋਵੇਗਾ ਪਹਿਲਾ ਨੰਬਰ -ਅਕੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ
- ਅਮਰੀਕਾ ਅੰਦਰ ਦਨਦਨਾਉਂਦਾ ਨਸਲਵਾਦੀ ਮਾਰੂ ਦੈਂਤ -ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ
- ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਤੋਂ ਭਜਾਉਣ ਦੀ ਨੀਤੀ -ਬੀਜੂ ਕਰਿਸ਼ਣਨ
- ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ’ਚ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦਾ ਗੁੰਡਾ ਰਾਜ -ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸ਼ਰਮਾ
- ਯੂਨਾਨ: ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਮੀਡੀਆ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ - ਕ੍ਰਿਸ ਕੰਥਨ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਕਦਰਾਂਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਨਿਘਾਰ -ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਭਿ੍ਰਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਫੈਲ ਰਹੇ ਦਾਗ਼ -ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਤ
- ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਤੋਂ ਉਠਦੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਵਾਲ -ਨਰੇਂਦਰ ਦੇਵਾਂਗਨ
- ਸੱਤਾ ਦੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਹੇਠ ਪਈ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀ ਲਾਸ਼ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ
- ਮੋਦੀ ਦੇ ਰਾਜ ’ਚ ਵਧ ਰਿਹਾ ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਕਟ - ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਭਾਰਤ ਨਾ ਸਿਹਤਮੰਦ ਨਾ ਸਾਫ-ਸੁਥਰਾ -ਰਾਜਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਮੋਦੀ ਰਾਜ ’ਚ ਪੈਦਾਵਾਰ ’ਚ ਵਾਧੇ ਦੀ ਅਸਲੀ ਤਸਵੀਰ - ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੇ! - ਮਨਦੀਪ
- ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਧੱਫ਼ੇ ਅਤੇ ਜੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੱਫੇ ਦੇ ਰਹੀ ਮੋਦੀ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਇੱਕ ਵਰ੍ਹਾ - ਮੁਖਤਿਆਰ ਪੂਹਲਾ
- ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਪਟੜੀ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ -ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ (ਡਾ.)
- ਸਮਾਜਿਕ ਵੰਡੀਆਂ ਲਈ ਯੋਗ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਮਾਧਿਅਮ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਫ਼ਿਲਮ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਦੀ ਅਹੁਦੇਦਾਰੀ ਬਨਾਮ ਹਿਟਲਰੀ ਕਾਰਵਾਈ - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਸਾਵਧਾਨ! ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਕਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਫਿਰ ਸਿਰ ਚੁੱਕ ਰਿਹੈ!
- ਫੋਰਡ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਫੰਡ ਕਿਵੇਂ ਦਿੰਦੀ ਹੈ? -ਰਣਵੀਰ ਰੰਧਾਵਾ
- ‘ਇਨਕਲਾਬੀ ਦਰਸ਼ਨ’ ’ਤੇ ਬਹਿਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਿਆਂ - ਬਲਕਰਨ ਮੋਗਾ
- ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਕੀਕਤਾਂ ਦੇ ਰੂਬਰੂ ਹੋਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਦੇਖਨਾ ਹੈ ਜ਼ੋਰ ਕਿਤਨਾ ਬਾਜੂਏ ਕਾਤਿਲ ਮੇਂ ਹੈ -ਸੁਮੀਤ ਸ਼ੰਮੀ
- ਮੌਤ ਦੇ ਸੌਦਾਗਰ - ਨਰਾਇਣ ਦੱਤ
- ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਟੀਵਨ ਹਾਰਪਰ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੇ ਦਸ ਸਾਲ - ਰਿਸ਼ੀ ਨਾਗਰ
- ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਦਸੇਰੇ ਅਤੇ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ –ਡਾ. ਲਕਸ਼ਮੀ ਨਰਾਇਣ ਭੀਖੀ
- ਲੱਦ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨ -ਹਰੀਸ਼ ਖਰੇ
- ਅੰਬੇਦਕਰ-ਪੇਰੀਆਰ ਸਟੱਡੀ ਸਰਕਲ ਆਈ.ਆਈ.ਟੀ. ਮਦਰਾਸ ਉੱਤੇ ਪਾਬੰਧੀ ਅਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ - ਗੁਰਸੇਵਕ ਸੰਗਰੂਰ
- ਬਿਹਾਰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਧਾਰਮਿਕ ਮੂਲਵਾਦ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕੇ ਮਨਸੂਬੇ - ਯਸ਼ਪਾਲ
- ਬਤੌਰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ, ਕੇਜਰੀਵਾਲ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਤੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ! - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਬਾਲਟੀਮੋਰ ਤੋਂ ਮੋਗਾ ਵਾਇਆ ਦਿੱਲੀ -ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਵਾਲੀ ਅਦਾਲਤ ਨਹੀਂ ਰਹੀ -ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਦੋਸਤ ਹੈ ਜਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ? ਪਛਾਨਣਾ ਔਖਾ ਬੁਰਕੇ `ਚ ਛੁਪਿਆ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਸਾਨੂੰ ਗੁੰਡਾਗਰਦੀ ਕਰਨ ਦੀ ਖੁੱਲ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ! - ਨਰਾਇਣ ਦੱਤ
- ਹੁਣ ਕਾਲੇ ਕਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਜਰਾਤ ਬਣੇਗਾ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ! - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਪਾਣੀ ’ਚ ਆਪਾ ਗਾਲ ਰਹੇ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਵਿਥਿਆ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੋਗਾ ਕਾਂਡ ਅਤੇ ਸਲਮਾਨ ਨੂੰ ਹੋਈ ਸਜ਼ਾ - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਕੌਰ ਦੀ ਅਜਾਈਂ ਮੌਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਵਿਸ਼ਵ ਵਪਾਰ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ‘ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਵਪਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਆਮ ਸਮਝੌਤੇ’ (ਗੈਟਸ) ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਓ !
- ਰਾਜ-ਸੱਤਾ ਤੇ ਸੰਪਰਦਾਇਕਤਾ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ- ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ
- ਆਜ਼ਾਦ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਗੁਲਾਮ ਬਾਸ਼ਿੰਦੇ ਹਨ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਚੀਨ ਵੱਲੋਂ ਏਸ਼ੀਆ ਬੈਂਕ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ-ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ - ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਗੁਜਰਾਤ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਅਤੇ ਜਥੇਬੰਦਕ ਜੁਰਮ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਪਿਠ ਭੂਮੀ- ਪਿ੍ਰਤਪਾਲ ਮੰਡੀਕਲਾਂ
- ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਦਾ ਸੰਕਟ: ਅਮਰੀਕੀ ਜ਼ਬਰ ਦਾ ਸਿੱਟਾ - ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਦੁਫਾੜ ਵੱਲ ਵਧ ਚੁੱਕੀ ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ - ਮੁਖਤਿਆਰ ਪੂਹਲਾ
- ਹਾਸ਼ਮਪੁਰਾ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਨਹੀਂ - ਵਿਭੂਤੀ ਨਰਾਇਣ ਰਾਏ
- ਬਰੂਨੋ ਦੀਆਂ ਸੰਤਾਨਾਂ - ਸੁਭਾਸ਼ ਗਤਾੜੇ
- ਅਨੁਭਵ ਰਹਿਤ ਗਿਆਨ ਵਿਹੂਣੇ ਪਰਚਾਰਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਫਲਸਫੇ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾ
- ਭਾਵਨਾਵਾਂ ’ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਵਕਤ ਦੀ ਲੋੜ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਰੈਫਰੈਂਡਮ ਵੀਹ ਸੌ ਵੀਹ ਜਾਂ ਚਾਰ ਸੌ ? - ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ
- ਮਾਈ ਇੰਡੀਆ ਬਨਾਮ ਮਾਈ ਚਵਾਇਸ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ
- ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਕਰਦੇ ਆਮ ਲੋਕ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਮੁਸਲਿਮ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਸੰਬੰਧੀ ਗੁੰਮਰਾਹਕੁੰਨ ਪਰਚਾਰ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਇਟਲੀ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ -ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋ
- ਲੋਕਤੰਤਰ ਰਾਹੀਂ ਆਮ ਲੋਕ ਹੀ ਕਰਾਂਤੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਆਗੂ ਨਹੀਂ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- 26 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਨਵਾਂਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਪੁਲਿਸ ਜਬਰ ਬਾਰੇ ਜਮਹੂਰੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸਭਾ (ਪੰਜਾਬ) ਦੀ ਤੱਥ ਖੋਜ ਰਿਪੋਰਟ
- ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ: ਲਾਹਣਤ ਹੈ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ -ਆਂਦਰੇ ਵਲਚੇਕ
- ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਸਬਕ ਲੈਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੇ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਓਬਾਮਾ ਦੇ ਹਾਲੀਆ ਦੌਰੇ ਦੇ ਮਨਹੂਸ ਪ੍ਰਭਾਵ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਖ਼ਤ -ਲਿਆਂ ਤਰਾਤਸਕੀ
- ਇਨਸਾਫ਼ਪਸੰਦਾਂ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਲੈ ਰਹੀ ਬਾਜੂ-ਏ-ਕਾਤਿਲ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਦੇਸ਼ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਦਰਕਿਨਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਸੰਘ ਪਰਿਵਾਰ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਕੇਰਲਾ ਹਕੂਮਤ ਵਲੋਂ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗਿ੍ਰਫ਼ਤਾਰੀਆਂ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਹਕਮੂਤ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਆਦਿਵਾਸੀ ਰੋਹ ਸੜਕਾਂ ’ਤੇ ਆ ਨਿਕਲਿਆ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਕੇਂਦਰੀ ਹਕੂਮਤ ਵਲੋਂ ਬਸਤਰ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਭੋਜਨ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਰਾਜ -ਸ਼ਾਲੂ ਨਿਗਮ
- ਦਿੱਲੀ ਚੋਣਾਂ: ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ’ਚੋਂ ਉਭਰਦੇ ਸਵਾਲ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਬੋਛਾੜ ’ਚ ਸਹਿਕ ਰਿਹਾ ‘ਤਰਕ’ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ
- 8 ਮਾਰਚ ਦੇ ਦਿਨ, ਕੁਝ ਨਮੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਖਿਝ ਨਾਲ-ਸੁਕੀਰਤ
- 8 ਮਾਰਚ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਔਰਤ ਦਿਵਸ ਨੂੰ ਔਰਤ ਮੁਕਤੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਮਨਾਓ -ਮਨਦੀਪ
- ਫਿਲਮ ਪੀਕੇ ਅਤੇ ਮੈਸੇਂਜਰ ਆਫ ਗਾਡ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ’ਚ - ਪਿ੍ਰਤਪਾਲ ਮੰਡੀਕਲਾਂ
- ਸੋਵੀਅਤ ਲੋਕਤੰਤਰ ’ਚ ਔਰਤ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਕਾਰਜ - ਲੈਨਿਨ
- ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਰਾਹਤ ਯੋਜਨਾ: ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਲਈ ਕੋਝਾ ਮਜ਼ਾਕ -ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- 8 ਮਾਰਚ ਔਰਤ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦਿਵਸ ਤੇ ਕਾਮਰੇਡ ਸਟਾਲਿਨ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼
- ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਨਫਰਤ, ਨੱਥੂਰਾਮ ਗੋਂਡੇਸੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰ -ਸੁਭਾਸ਼ ਗਾਤਾਡੇ
- ਦਿੱਲੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਮਾਅਨੇ - ਮੁਖਤਿਆਰ ਪੂਹਲਾ
- ‘ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਸਿਕਓਰਟੀ’ ਕਰਦੀ ਹੈ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਹਣਨ - ਵਰਿੰਦਰ
- "ਦਿੱਲੀ" ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਕਿੰਨੀ ਨੇੜੇ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰ ? - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਰਲਗੱਡ ਕਰਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਕਿਵੇਂ ਰਚੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ -ਸੀਮਾ ਅਜ਼ਾਦ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਮਾਜ ਲਈ ਜੂਝਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰਾ -ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਆਖਿਰ ਕਦ ਤੱਕ ਕੈਦ -ਸੀਮਾ ਅਜ਼ਾਦ
- ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਇੱਕ ਫੇਰ ਆਹਮੋ ਸਾਹਮਣੇ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਦੁਨੀਆਂ ਇਹ ਵੀ- ਸੀਮਾ ਅਜ਼ਾਦ
- ਚੋਣ ਜ਼ਾਬਤੇ ਦੀਆਂ ਧੱਜੀਆਂ ਉਧੇੜਦੇ ਚੋਣ ਵਾਅਦੇ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਗ਼ਲਤ ਬਿਆਨੀਆਂ ਨਾਲ ਪਰੁੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ ਸਿਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੀ ਪਟੀਸ਼ਨ - ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ
- ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਚਮਤਕਾਰੀ ਵਾਪਸੀ -ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ
- ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੱਭਿਅਕ ਹੋਣ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ! - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਮੰਦਰ ’ਤੇ ਦਾਗ਼ੀਆਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਖੋਖਰ
- ਭਾਜਪਾ ਲਈ ਵਾਟਰਲੂ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਦਿੱਲੀ ਚੋਣਾਂ ! - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਬਰਾਕ ਓਬਾਮਾ ਦੇ ਭਾਰਤ ਦੌਰੇ ਦੀ ਅਸਲ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕੀ ਹੈ ? –ਪ੍ਰਫੁੱਲ ਬਿਦਵਈ
- ਗਣ ਤੰਤਰ ਦੇ ਜਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਵਕਤ ਅਜੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ! - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਈਸ਼ਨਿੰਦਾ ਦੀ ਆੜ ’ਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਤਾਅ, ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਡਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ - ਵਰਗਿਸ ਸਲਾਮਤ
- ਮਸਲਾ ਕੈਲੰਡਰ ਦਾ -ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ
- ਭਾਰਤੀ-ਅਮਰੀਕੀ ਮੁਸਲਿਮ ਕਾਉਂਸਲ ਵੱਲੋਂ ਬਰਾਕ ਉਬਾਮਾ ਦੇ ਨਾਮ ਖ਼ਤ
- ਜਾਤ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਸਮਾਜ - ਵਰਗਿਸ ਸਲਾਮਤ
- ਮਿਰਗ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੇ ਮਾਰੂਥਲ ਚ ਭਟਕਦੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਲੁੱਟ
- ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਭੂਮੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਆਰਡੀਨੈਂਸ - ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵੇਲੇ ਉਦਾਸ ਗੱਲ -ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਦਿੱਲੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ, ਕੌਣ ਕਿੰਨੇ ਪਾਣੀ 'ਚ ! - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਜ਼ਮੀਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਨਾਲ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਨਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ ਦੀ ਵੰਗਾਰ, ਫ਼ਿਰਕੂ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਲਈ ਹੋਵੋ ਤਿਆਰ - ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰਾ
- ਪਾਕਿਸਤਾਨ ’ਚ ਖੱਬੇਪੱਖੀ ਲਹਿਰ - 2
- ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਖ਼ਤਰੇ ਮੂੰਹ ਆਈ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਹੋਂਦ - ਪਿ੍ਰਤਪਾਲ ਮੰਡੀਕਲਾਂ
- ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ
- ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ’ਤੇ ਮਾਰੂ ਹੱਲਾ - ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਬਨਾਮ ‘ਘਰ ਵਾਪਸੀ’ ਦਾ ਮੁੱਦਾ - ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰਾ
- ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਦੇ ਚੋਣ ਨਤੀਜੇ - ਮੁਖਤਿਆਰ ਪੂਹਲਾ
- ਭਾਈ ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦ ਜਾਂ ਇੱਕ ਕਾਤਲ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਪੰਜਾਬ ਜਿਹੜਾ ਕਦੇ ਰੰਗੀਂ ਵਸਦਾ ਸੀ... -ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਹਸਤਨਗਰ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਸੀ - ਸ਼ਾਨੇਲ ਖਾਲਿਕ
- ਸੰਕਟ ਦੇ ਦੌਰ ’ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੀ ਕਾਂਗਰਸ -ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਖੋਖਰ
- ਭਾਰਤੀ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਦਰਦਨਾਕ ਹਾਲਤ -ਸੀਮਾ ਆਜ਼ਾਦ
- ਭਾਰਤ ਅੰਦਰ ਕੁਖ ਕਿਰਾਏ ’ਤੇ ਮਿਲਣ ਦਾ ਕੌੜਾ ਸੱਚ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਇੰਡੋ-ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਕਤਲਾਂ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ - ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ
- ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਪੁਤਿਨ ਅਤੇ ਬਰਾਕ ਉਬਾਮਾ ਦੀ ਭਾਰਤ ਫੇਰੀ - ਮਨਦੀਪ
- ਮਸਲਾ ਧਾਰਾ 25 ਦਾ - ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ
- ਉੱਚ ਵਿੱਦਿਆ ਦੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਝਾਅ - ਸੁਮੀਤ ਸ਼ੰਮੀ
- ਤਾਲਿਬਾਨ, ਦਹਿਸ਼ਤਵਾਦ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਇਰਾਨ ਦੀ ਬਹਾਦਰ ਲੜਕੀ ਰੇਹਾਨਾ ਜਿਸਨੇ ਬਲਾਤਕਾਰ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਜੋ ਕੀਤਾ ਉਸਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਮਿਲੀ ਮੌਤ
- ਭਾਰਤ ਦਾ ਜਮਹੂਰੀ ਅਕਸ ਖ਼ਤਰੇ ’ਚ -ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ
- ਤੰਬਾਕੂ ਮੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੱਚ -ਬ੍ਰਿਸ ਭਾਨ ਬੁਜਰਕ
- ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਦਾ ਕੰਡਿਆਲਾ ਜੰਗਲ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ –ਡਾ. ਤਾਹਿਰ ਮਹਿਮੂਦ
- ਮਾਸੂਮਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ- ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸਿਆਸੀ ਰੰਗਕਰਮੀ ਹੋਣ ਦੀ ਸਜ਼ਾ
- ਭਾਰਤੀ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਨੂੰ ਸੱਟ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਸੰਘ ਪਰਿਵਾਰ ਗੁਰੇਜ ਕਰੇ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਪਿੱਠ ’ਤੇ ਕਿਸਦਾ ਹੱਥ ਹੈ ? -ਮਧੁਕਰ ਉਪਾਧਿਆਇ
- ਸਮਕਾਲੀ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ’ਚ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਦੀ ਵਾਪਸੀ - ਸਮੀਰ ਅਮੀਨ
- ਭਾਜਪਾ ਦੀਆਂ ਹਿੰਦੂ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਪੱਖੀ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰੋ
- ਵਾਰੇਨ ਐਂਡਰਸਨ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਹਾਨੇ -ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰਾ –
- ਤਿੜਕ ਰਿਹਾ ਅਕਾਲੀ-ਭਾਜਪਾ ਗੱਠਜੋੜ- ਮੁਖਤਿਆਰ ਪੂਹਲਾ
- ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਇਨਸਾਫ਼ ਸਮੇਤ ਲੋਕ ਮਸਲਿਆਂ ਦੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਲਈ ਫ਼ੌਜਾਂ ਉੱਪਰ ਟੇਕ - ਪਿ੍ਰਤਪਾਲ ਮੰਡੀ ਕਲਾਂ
- ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਤੇ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਵੱਲ ਵੱਧਦੇ ਕਦਮ
- ਹਨੇਰੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਆਹਟ- ਰੋਮਿਲਾ ਥਾਪਰ
- ਗੈਟਸ ਰਸਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਗਿਰਝਾਂ ਦੀ ਅੱਖ ਉਚੇਰੀ ਵਿੱਦਿਆ ’ਤੇ - ਪਿ੍ਰਤਪਾਲ ਮੰਡੀ ਕਲਾਂ
- ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਕਰਨਾ ਮੀਡੀਏ ਲਈ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ -ਪੁਸ਼ਪ ਰਾਜ
- ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ -ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਜਾਤ-ਪਾਤੀ ਕੋਹੜ -ਡਾ. ਧਰਮਵੀਰ ਗਾਂਧੀ
- ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਰੁੱਧ ਚੱਲ ਰਹੇ ਦਲਿਤ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਕੱਚ-ਸੱਚ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਬਰਵਾਲਾ ਦੇ ਸਤਲੋਕ ਆਸ਼ਰਮ ’ਤੇ ਉਠੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ -ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਹਾਦਸਾ : ਆਬਾਦੀ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੀ ਭਿ੍ਰਸ਼ਟ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਜਾਨਲੇਵਾ -ਅਕੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ
- ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਤੇ ਭਾਜਪਾ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ -ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ
- ਸੰਘ ਦੀਆਂ ਵੱਧ ਰਹੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਭਾਰੀ ਸਿਆਸੀ ਹਲਚਲ -ਰਾਜਨ ਮਾਨ
- ਔਰਤ ਤੇ ਮਰਦ ਦੇ ਆਪਸੀ ਝਗੜੇ ਅਤੇ ਖਪਤਕਾਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ -ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਖਾੜੀ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਅਸਥਿਰਤਾ ਅਤੇ ਤੇਲ ਸਪਲਾਈ -ਤਲਮੀਜ਼ ਅਹਿਮਦ
- ਵਰਤਮਾਨ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਮਖੌਟੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ -ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਸੰਦਰਭ ’ਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਹਤ ਸਰੋਕਾਰ -ਡਾ. ਧਰਮਵੀਰ ਗਾਂਧੀ
- ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਗਿਣਤੀ: ਤਰੱਕੀ ਜਾਂ ਵਿਨਾਸ਼ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਹੁਣ ਹੋਰ ਜ਼ੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਸੁਧਾਰ -ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਭਾਰਤ ’ਚ ਵਧ ਰਹੀ ਨੇੜਤਾ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ -ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਮਨਰੇਗਾ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ -ਵਾਸਦੇਵ ਜਮਸ਼ੇਰ
- ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਧਰਮਨਿਰਪੱਖ ਬਦਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੁੱਖ ਸਿਆਸੀ ਲੋੜ -ਪ੍ਰੋ. ਰਾਕੇਸ਼ ਰਮਨ
- ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਤੇ ਆਪਣੇ, ਪੂਰਵ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਆਸ ਵਿੱਚ -ਗੌਤਮ ਭਾਟੀਆ
- ਗੱਠਜੋੜ ਸਾਥੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਭਾਜਪਾ -ਨਰੇਂਦਰ ਦੇਵਾਂਗਣ
- ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਟੇਟ, ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਇਕ ਨਵੀਂ ਦੇਣ -ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਦਵਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ’ਚ ਭਾਰੀ ਵਾਧਾ -ਡਾ. ਪਿਆਰਾ ਲਾਲ ਗਰਗ
- ਵਰਤਮਾਨ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਨਿਵੇਸ਼ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਆਸਾਂ -ਅਕੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ
- ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਿਰਾਂ ’ਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਹਿਮਤੀ ਦੀ ਲੋੜ -ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਦੇ ਯਤਨ -ਬੀ ਐੱਸ ਭੁੱਲਰ
- ਕੈਨੇਡਾ ’ਚ ਜਹਾਦੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਖ਼ੌਫ -ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ
- ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਵਿਸਥਾਰ : ਕਿੱਥੇ ਗਿਆ ‘ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਸ਼ਨ’ ਦਾ ਵਚਨ -ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਮੋਦੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸੈਰ ’ਤੇ -ਵਰਜ਼ੀਜ ਕੇ ਜਾਰਜ਼
- ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰੇਂਦਰ ਮੋਦੀ ਦੀ ਤਰਕਹੀਣਤਾ -ਕਰਨ ਥਾਪਰ
- ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ –ਪ੍ਰਫੁਲ ਬਿਦਵਈ
- ਦੇਸ਼ ਲਈ ਘਾਤਕ ਹੈ ਫਿਰਕੂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਉਭਾਰ –ਮੰਗਤ ਰਾਮ ਪਾਸਲਾ
- ਕਾਲੇ ਧਨ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ’ਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਦੁਹਰਾ ਪੈਂਤੜਾ -ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਚੌਗਿਰਦਾ ਬਨਾਮ ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਮੁਹਿੰਮ -ਪ੍ਰੋ. ਰਾਕੇਸ਼ ਰਮਨ
- ਪੂਤਿਨ ਦੀ ਚਿਤਾਵਨੀ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲਵੇ ਪੱਛਮ -ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਭਾਜਪਾ ਵੱਲੋਂ ਫ਼ਿਰਕੂ ਏਜੰਡੇ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ -ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਕਾਮਾਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਤੋਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਨਸਲਵਾਦ ਦਾ ਸਫ਼ਰ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਬਨਾਮ ਵਪਾਰਕ ਅਦਾਰੇ - ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਬਿਮਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦਾ ਭਾਰਤ - ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਚੁਣੌਤੀਆਂ -ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਇਨਕਲਾਬਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੀਆਂ ਪਛਾੜਾਂ ਦੇ ਸਬਕਾਂ ਬਾਰੇ
- ਕਾਲੇ ਧਨ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਹੁਣ ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਗਲ ਪਿਆ -ਅਕੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ
- ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਸੂਖਮ ਸੰਕੇਤ ਸਮਝਣ -ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ
- ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਮੈਰੀਟੋਰੀਅਸ ਸਕੂਲ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ - ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬਡਬਰ
- ਸਿੱਖਿਆ ਤੇ ਸਕੂਲ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਨਵੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ’ਚ ਕੱਢੀ ਜਾ ਰਹੀ ਦੇਸ਼ ਪੱਧਰੀ ‘ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਘਰਸ਼ ਯਾਤਰਾ’ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦਾ ਸੱਦਾ
- ਦੇਸ਼ ਵਿਆਪੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਘਰਸ਼ ਯਾਤਰਾ-ਮੁੱਦੇ ਤੇ ਮੁਕਾਮ - ਕੰਵਲਜੀਤ ਖੰਨਾ
- ਪਰਾਲੀ ਵੀ ਸੜ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੈਸਾ ਵੀ -ਪ੍ਰੋ. ਰਾਕੇਸ਼ ਰਮਨ
- ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਉਸਾਰੂ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ ਸ਼ੁਰੂ -ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਉੱਚ ਵਿੱਦਿਆ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ -ਪ੍ਰਫੈਸਰ ਮਧੂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ
- ਝੂਠੇ ਪੁਲਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਨਾਮ ਅਦਾਲਤੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ - ਪਿ੍ਰਤਪਾਲ
- ਸਮੁੱਚੇ ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਉਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਦੂਰ ਧੱਕਣ ਦਾ ਕੰਮ ਆਰੰਭ -ਰਾਜਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ... ਅਸੀਂ ਹਿੰਦੂ ਨਹੀਂ, ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ....ਅਸੀਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਹੀਂ -ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਮੋਦੀ ਦੇ ਮੇਕ-ਇਨ-ਇੰਡੀਆ ਦਾ ਅਸਲ ਤੱਤ -ਮੁਖਤਿਆਰ ਪੂਹਲਾ
- ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਤਬਾਹੀ ਵੱਲ ਧੱਕ ਰਹੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਿਵਸਥਾ -ਡਾ. ਸੁਰਜੀਤ ਬਰਾੜ
- ਭਿ੍ਰਸ਼ਟ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਘੰਟੀ -ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ
- ਲਾਪਤਾ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਵਧ ਰਹੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਡੀ ਅਸਫ਼ਲਤਾ -ਅਕੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ
- ਭਾਰਤ ’ਚ ਚੋਣ-ਅਮਲ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਦਸ਼ਾ -ਪ੍ਰੋ. ਰਾਕੇਸ਼ ਰਮਨ
- ਮਹਾਨ ਅਕਤੂਬਰ ਇਨਕਲਾਬ : ਦਸ ਦਿਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤੀ -ਪਿ੍ਰਥੀਪਾਲ ਸਿੰਘ ਮਾੜੀਮੇਘਾ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਨਰੋਏ ਪੱਖ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ -ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਚੋਣ ਨਤੀਜਿਆਂ ਬਾਅਦ ਮੁੜ ਉਭਰੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਚੋਣ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਭਖਵੀਂ ਲੋੜ -ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਮੋਦੀ ਮਾਡਲ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ -ਪ੍ਰੋ. ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਸਤਾਲਿਨ-ਹਿਟਲਰ ਯੁੱਧ ਸੰਧੀ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀਆ-ਰਾਜੇਸ਼ ਤਿਆਗੀ
- ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਦੋ ਥੰਮਾਂ ਦੀ ਗ਼ੈਰ ਜਮਹੂਰੀ ਖੇਡ -ਨਿਰਮਲ ਰਾਣੀ
- ਪਰਦੇਸਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪਰਚਮ - ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ
- ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਰੇਡੀਓ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ -ਡਾ. ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਤਰਾ
- ਡੇਰੇ ਦਾ ਆਪਣੇ ਅਸੂਲਾਂ ਤੋਂ ਥਿੜਕਿਆ ਸਿਆਸੀ ਫੈਸਲਾ -ਪ੍ਰੋ. ਰਾਕੇਸ਼ ਰਮਨ
- ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਦੋਹਰਾ ਮਾਰੂ ਏਜੰਡਾ -ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਨਹਿਰੂ ਤੇ ਪਟੇਲ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉਸਰੀਏ ਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਤਿਦਵੰਦੀ -ਰਾਮਚੰਦਰ ਗੁਹਾ
- ਸੱਚਾ-ਸੁੱਚਾ ਰਹਿਣ ਦਿਓ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਕਿੱਤਾ! -ਬੀ ਐੱਸ ਭੁੱਲਰ
- ਆਈ ਐਸ : ਬੀਜੀ ਫਸਲ ਕੱਟ ਰਹੇ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਮੁਲਕ -ਯੋਹਨਾਨ ਚੇਮਰਾਪੱਲੀ
- ਜੰਗ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਬਣ ਰਿਹਾ ਇਤਿਹਾਸ -ਦਿਗਵਿਜੇ ਸਿੰਘ
- 2014 ਦਾ ਨੋਬਲ ਅਮਨ ਪੁਰਸਕਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਾਣ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ’ਚ ਲਿਆਇਆ -ਸਰਬਜੀਤ ਧੀਰ
- ਸਫਾਈ ਮੁਹਿੰਮ : ਦਿਖਾਵੇ ਦੀ ਨਹੀਂ ਆਦਤ ਪਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ -ਤਨਵੀਰ ਜਾਫ਼ਰੀ
- ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਧਾਇਕਾਂ ਦੇ ਟਕਰਾਓ ’ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਖੇਡ -ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ
- ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਿਵਾਉਣ ਦੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ -ਪ੍ਰਭਾਤ ਪਟਨਾਇਕ
- ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਕੱਟੜ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਹੇਠ ਲਾਉਣਾ ਭਾਜਪਾ-ਆਰ.ਐਸ.ਐਸ ਦਾ ਏਜੰਡਾ -ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਵੱਲੋਂ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਲਈ ਹੈ ਪੱਛਮੀ ਲੋਕਤੰਤਰ -ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਸਰਹੱਦੀ ਤਣਾਓ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ -ਪ੍ਰੋ. ਰਾਕੇਸ਼ ਰਮਨ
- ਦੇਸ਼ ਬਚੇਗਾ ਤਾਂ ਹੀ ਧਰਮ ਬਚੇਗਾ -ਨਿਰਮਲ ਰਾਣੀ
- ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਕੌਮੀ ਰਾਹਤ ਫੰਡ : ਯੋਗਦਾਨ ਬਗੈਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਚੌਧਰ -ਕੁਲਦੀਪ ਚੰਦ
- ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਕਨੂੰਨ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ੁਦਾ ’ਤੇ ਯਕੀਨ ਕਿਉਂ ? - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਭਾਰਤ-ਜਪਾਨ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਖਤਰਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਨਰੇਂਦਰ ਮੋਦੀ ਦੇ ਨਾਮ ਫੁਕੂਸ਼ਿਮਾ ਤੋਂ ਇੱਕ ਖ਼ਤ
- ਬਦਲੇ ਸਿਆਸੀ ਦਿ੍ਰਸ਼ ’ਚ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ -ਵਰਗਿਜ਼ ਕੇ ਜ਼ਾਰਜ਼
- ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਬਕ- ਰਾਜੇਸ਼ ਤਿਆਗੀ
- ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ, ਸਫ਼ਾਈ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤੇ ਯੋਗ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚਾ -ਪ੍ਰੋ. ਰਾਕੇਸ਼ ਰਮਨ
- ਭਾਰਤ ਬਹੁਧਰੁਵੀ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਵੇ ਨਾ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਤਾਬੇਦਾਰ ਬਣੇ -ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਨਿਘਾਰ -ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਸਹਾਰਨ ਮਾਜਰਾ
- ...ਤਾਂ ਜੋ ਸੜਕ ਹਾਦਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਦਰ ਘੱਟ ਸਕੇ - ਅਕੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ
- ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਭਾਰਤ ਦੀ ਚਮਕ -ਨੀਲ
- ਕਿਉਂ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦੈ ਅੰਨਦਾਤਾ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ? -ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਡਟਵਾਂ ਵਿਰੋਧ ਕਰੋ - ਕੰਵਲਜੀਤ ਖੰਨਾ
- ਮਸ਼ੀਨੀ ਸ਼ੇਰ ਮਾਰਕਾ ‘ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ’ -ਪ੍ਰੋ. ਰਾਕੇਸ਼ ਰਮਨ
- ਸੰਸਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਦੂਜੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਗਲ ਰਿਹਾ ਪੱਛਮੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ -ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ ਬਾਰੇ -ਰਾਜੇਸ਼ ਤਿਆਗੀ
- ਨੀਰੋ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ
- ਭਾਅ ਜੀ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ - ਕੰਵਲਜੀਤ ਖੰਨਾ
- ਦੀਨਾ ਨਾਥ ਬਤਰਾ ਬਨਾਮ ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਭਗਵਾਂਕਨ -ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਇਸਲਾਮਿਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗਾਜ਼ਾ ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਦਾ ਪੱਤਰ
- ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੀ ਦਲਦਲ ਵਿੱਚ ਫਸਿਆ ਬਚਪਨ -ਅਕੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ
- ਧਾਰਾ 370 ਬਾਰੇ ਹਿੰਦੂਤਵੀਆਂ ਦੀ ਕਾਵਾਂ ਰੌਲੀ - ਮੁਖਤਿਆਰ ਪੂਹਲਾ
- ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਚੌਂਕੀਦਾਰਾਂ ਦੀ ਮੰਦੀ ਹਾਲਤ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਵੇ ਸਰਕਾਰ -ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਬਾਜਵਾ
- ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨਿਗਮ ਭਗਤੀ ਬਨਾਮ ਕਿਸਾਨ ਹੱਕਾਂ ਦਾ ਘੋਲ -ਭੂਪਿੰਦਰ ਸਾਂਬਰ
- ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਸੰਘ ਦਾ ਸੁਪਨਾ -ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਾ ਵੱਲ ਧੱਕਿਆ -ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਦੇਸ਼ ’ਚ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ’ਚ ਅੰਤਰਜਾਤੀ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਭੂਮਿਕਾ -ਤਨਵੀਰ ਜਾਫ਼ਰੀ
- ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਲਈ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਟੈਸਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਅੰਨੀ ਲੁੱਟ ਕਿਉਂ ? - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸਾਬਕਾ ਜੱਜਾਂ ਲਈ ਉੱਚ ਅਹੁਦੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਘਾਤਕ -ਬੀ ਐੱਸ ਭੁੱਲਰ
- ਭਾਜਪਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਿਰਕੂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨਾਲ ਭਰਮਾ ਨਹੀਂ ਸਕੇਗੀ -ਪ੍ਰੋ. ਰਾਕੇਸ਼ ਰਮਨ
- ਡੋਪਟੈਸਟ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਹੇਠ ਬੋਰੁਜ਼ਗਾਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ -ਮਹਿੰਦਰ ਰਾਮ ਫੁਗਲਾਣਾ
- ਅਰਬ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਖਰਾਬਾ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ - ਮੁਖਤਿਆਰ ਪੂਹਲਾ
- ਸਿਵਿਆਂ ਦੀ ਅੱਗ ਨਾਲ ਸਿਕਦੇ ਹੱਥ –ਨੀਲ
- ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣੀ ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਟੇਟ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਖੋਖਰ
- ਵਿਸ਼ਵ ਵਪਾਰ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਵਾਰਤਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ - ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪ੍ਰਤੀ ਮੋਦੀ ਦੇ ਬਦਲੇ ਤੇਵਰਾਂ ਦਾ ‘ਰਾਜ’ - ਪ੍ਰਿਤਪਾਲ
- ਆਤਮਹੱਤਿਆ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਨਹੀਂ- ਗੁਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ’ ਨਿਰੇਂਦਰ ਦਮੋਦਰ ਦਾਸ ਮੋਦੀ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਖ਼ਤ
- ਅਧਿਆਪਕ ਯੋਗਤਾ ਪਰਖ ਟੈਸਟ ਦਾ ਪੇਪਰ ਲੀਕ ਹੋਣ ਲਈ ਕਸੂਰਵਾਰ ਕੌਣ? - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਰਹਿਮ ਜਥੇਬੰਦਕ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਆਗੂ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਦੇਸ਼ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣੀਆਂ ਜਾਅਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ -ਅਕੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ
- ਸੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਕਰਾਰਾ ਜਵਾਬ -ਪ੍ਰੋ. ਰਾਕੇਸ਼ ਰਮਨ
- ਇੱਕ ‘ਲੋਹ ਔਰਤ’ ਦੇ ਸਿਰੜ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ - ਮਨਦੀਪ
- ਮੌਕਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗ ਪੰਜਾਬੀ ਬਣ ਰਹੇ ਨੇ ਅਜੋਕੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਮਹਾਂ ਜਿਪਸੀ - ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਸਿਆਸੀ ਆਗੂ – ਡਾ. ਤਾਹਿਰ ਮਹਿਮੂਦ
- ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਸਾਨ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸੱਦਿਆਂ ਤੋਂ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਤੱਕ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੈ ਵੰਡ ਦਾ ਦੁੱਖ –ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ
- ਇਕੱਠੇ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਬਾਲ ਸ਼ੋਸ਼ਣ -ਰਾਜਿੰਦਰ ਕੌਰ ਚੋਹਕਾ
- ਵੰਡੀਆਂ ਪਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਇਕ ਸੂਤਰ ’ਚ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇ -ਤਨਵੀਰ ਜਾਫ਼ਰੀ
- ਬਾਲ ਮਨਾਂ ’ਤੇ ਸੰਘ ਦੀ ਸੋਚਣੀ ਲੱਦਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ -ਆਰ ਅਰੁਣ ਕੁਮਾਰ
- ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮਾਂ : ਸੁਨਿਹਰਾ ਯੁਗ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ -ਪ੍ਰੋ. ਰਾਕੇਸ਼ ਰਮਨ
- ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਰਥਚਾਰੇ ਨੂੰ ਕੌਣ ਠੀਕ ਕਰੂ? - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸਰਕਾਰ ਹੱਥੋਂ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਹੋ ਰਹੀ ਲੁੱਟ - ਕੁਲਦੀਪ ਚੰਦ
- ਬੌਧਿਕ ਡੇਰਾਵਾਦ ਧਾਰਮਿਕ ਡੇਰਾਵਾਦ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ -ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਸਿੱਖੀ ਵਿੱਚ ਨਿਘਾਰ ਦੇ ਕੁਝ ਕਾਰਨ - ਰਾਜਬੀਰ ਕੌਰ ਢੀਂਡਸਾ
- ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਲੋਕ ਲੁਭਾਊ ਭਾਸ਼ਣ - ਨਿਰਮਲ ਰਾਣੀ
- ਪੰਜਾਬ (ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੁਕਸਾਨ ਰੋਕੂ) ਬਿਲ 2014 –ਮਨਦੀਪ
- ਅਖੌਤੀ ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਟੇਟ ਇਸਲਾਮ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ -ਤਨਵੀਰ ਜਾਫ਼ਰੀ
- ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਮੈਰੀਟੋਰੀਅਸ ਸਕੂਲ: ਸੁਨਿਹਰੀ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਤਜ਼ਵੀਜ - ਰੂਬਲ ਕਾਨੌਜ਼ੀਆ
- ਆਮ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਕਿਤਾਬ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਹਿਮ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ - ਸੁਧੀਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ
- ਅਧਿਆਪਕ ਯੋਗਤਾ ਪਰੀਖਿਆ ਦੀਆਂ ਖਾਮੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਯੋਗ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਅਯੋਗ ਕਰਨ ਦਾ ਸਬੱਬ - ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ‘ਜੀਦਾ’
- ਮਿਸਰ : ਮੁਬਾਰਕ ਯੁਗ ਦੀ ਵਾਪਸੀ -ਯੋਹਨਾੱਨ ਚੇਮਰਾਪੱਲੀ
- ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਡਟਵਾਂ ਵਿਰੋਧ ਕਰੋ -ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰਾ
- ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ : ਅਸਲ ਹਾਲਤ ਅਤੇ ਸੱਟੇਬਾਜ਼ਾਰਾਨਾ ਉਛਾਲ -ਸੀ ਪੀ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ
- ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਤਾਲਿਬਾਨੀ ਫ਼ਰਮਾਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਖੁਦ ਵੀ ਉਠੇ ਔਰਤ - ਨਿਰਮਲ ਰਾਣੀ
- ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ’ਤੇ ਰਿਲਾਇੰਸ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ - ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਕੀ ਸੱਚਮੁੱਚ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਖਾਲੀ ਹੈ ? - ਮੁਸ਼ੱਰਫ ਅਲੀ
- ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ
- ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤੇ ਸਿਆਸਤ -ਗੁਰਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ
- ਆਈਐਸਆਈਐਸ ਮੁਖੀ ਅਲਬਗਦਾਦੀ ਦੇ ਅਸਲ ਇਰਾਦੇ -ਤਨਵੀਰ ਜਾਫ਼ਰੀ
- ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਕੀਕਤਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀਆਂ ਸਕੂਲਾਂ ’ਚੋਂ ਕੰਮ ਸਭਿਆਚਾਰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ -ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਕੂੰਜਾਂ ਡਾਰੋਂ ਕਿਉਂ ਵਿੱਛੜੀਆਂ ਨੀ ਮਾਏ - ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਰੱਖਿਆ ਖੇਤਰ ’ਚ ਸਿੱਧੇ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਲਈ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ -ਡਾ. ਅਸ਼ਵਨੀ ਮਹਾਜਨ
- ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਖਰਚਾ ਚੁੱਕੇ ਸਰਕਾਰ - ਮਹਿੰਦਰ ਰਾਮ ਫੁਗਲਾਣਾ
- ਬੁਲਟ ਟਰੇਨ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਰੇਲਵੇ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ - ਨਿਰਮਲ ਰਾਣੀ
- ਫਲਸਤੀਨ ਉੱਤੇ ਹਮਲੇ ਪਿਛਲੇ ਮਕਸਦ - ਮਨਦੀਪ
- ਕਿਆਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ ਸੁੰਨੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦਾਂ ਦਾ ਜ਼ੁਲਮ! ‘ਸੈਕਸ ਜਿਹਾਦ’ –ਬਲਰਾਜ ਦਿਉਲ
- ਤੁਰੰਤ ਬੰਦ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਵਾਅਦਾ ਵਪਾਰ -ਨਰੇਂਦਰ
- ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਬਾਰੇ -ਪਿ੍ਰਥੀਪਾਲ ਸਿੰਘ ਮਾੜੀਮੇਘਾ
- ਆਗਾਮੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਵਸਥਾ : ਖੌਫ ਤੇ ਕੁਝ ਅੰਦਾਜ਼ੇ -ਪ੍ਰਵੀਨ ਸਵਾਮੀ
- ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਰੂਸ ਦੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ -ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਦਹਿਸ਼ਤ ਤੇ ਧਮਕਾਉਣ ਦੀ ਸਿਆਸਤ -ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਿਹੈ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਪਾਣੀ- ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਖੜੋਤ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ –ਗੁਰਮੁਖ ਮਾਨ
- ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਏਡਜ਼ ਦਾ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਪ੍ਰਕੋਪ - ਕੁਲਦੀਪ ਚੰਦ
- ਡਾਲਰ ਦੇ ਸ਼ਿਕੰਜੇ ਵਿਰੁੱਧ ਪੂਤਿਨ ਦਾ ਕਦਮ -ਪ੍ਰਭਾਤ ਪਟਨਾਇਕ
- ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸੰਕਟ ਭਰੇ ਦੌਰ ’ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੀ ਕਾਂਗਰਸ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਖੋਖਰ
- ਭਾਰਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਗ਼ਲਤ ਇਤਿਹਾਸ - ਡਾ. ਤਾਹਿਰ ਮਹਿਮੂਦ
- ਜਸ਼ਨ ਦਾ ਸ਼ੋਰਗੁਲ ਅਤੇ ਲੋਕ ਰੋਹ ਦੀ ਲਲਕਾਰ -ਮਨਦੀਪ
- ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਤੋਂ 1947 ਤੱਕ ਅਤੇ ਬਾਅਦ 'ਚ ਚੋਣ ਧੋਖੇ ਦੀ ਖੇਡ ਤੇ ਹਕੂਮਤੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦੇ ਰੋਲ ਬਾਰੇ -ਮੱਖਣ ਕਾਲਸਾਂ
- ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕਥਨ ਦੀ ਹਕੀਕਤ- ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ
- ਆਮ ਆਦਮੀ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਪੰਜਾਬ ਸੰਤਾਪ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਦੀ ਲੋੜ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਕੀ ਭਾਜਪਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ‘ਅਕੇਲਾ ਚਲੋ‘ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾ ਸਕਦੀ ਹੈ? -ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਖਾਸਾ ਕੀ ਹੈ? –ਪ੍ਰਫੁੱਲ ਬਿਦਵਈ
- ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਨਾ ਕੋਈ ਥਾਹ ਵੇ ਲੋਕੋ, ਆਖ਼ਰ ਕਿਉਂ ਨ੍ਹੀਂ ਕੋਈ ਫੜਦਾ ਬਾਂਹ ਵੇ ਲੋਕੋ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਪ੍ਰੋ. ਸਾਈਬਾਬਾ ਦੀ ਗਿ੍ਰਫਤਾਰੀ,ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਕਾਨੂੰਨ ਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕ
- ਜਬ ਖ਼ਬਰੇਂ ਨਾਕਾਬਿਲ ਹੋਂ ਤੋ ‘ਸਟਿੰਗ’ ਨਿਕਾਲੋ! -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱਦਾ - ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੱਟੂ
- ਜਿੱਥੇ ਆਪਣਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਵੇਚਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਮੌਤ ਦਾ ਸਾਮਾਨ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤੋਂ ਭਟਕਿਆ ਹਿੰਦੂ ਸੰਤ ਸਮਾਜ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਖੋਖਰ
- ਯੂਕਰੇਨ ਬਣਿਆ ਸਾਮਰਾਜੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦੀ ਖਹਿਭੇੜ ਦਾ ਅਖਾੜਾ- ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਕੌਣ ਜਿੱਤੇ ਕੌਣ ਹਾਰੇ ਫੈਸਲਾ ਕਿਵੇਂ ਕਰੀਏ ? - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਕਾਮ ਰਹੀ ਯੂ.ਪੀ.ਏ. -ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਖੋਖਰ
- ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਾਰ ਰਹੇਗਾ ਦਿਲਚਸਪ ਮੁਕਾਬਲਾ- ਇੰਦਰਜੀਤ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਕਿੰਨਰ ਸਮਾਜ ਲਈ ਵਰਦਾਨ ਸਾਬਿਤ ਹੋ ਸਕਾਦਾ ਹੈ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦਾ ਸੁਪਰੀਮ ਫੈਸਲਾ -ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- .. ਤਾਂ ਅੱਗੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਚੰਦ ਚੜ੍ਹਾਏ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ! - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਟੀ ਆਰ ਪੀ ਦੀ ਕੁੜਿੱਕੀ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ‘ਬੁੱਧੂ ਬਕਸੇ’ ਦੀ ਜਿੰਦ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ:ਪੰਜਾਬ -ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਓਲ
- ਸ਼ਰਾਬ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ’ਤੇ ਵਿਕ ਕੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਲਿਆਂਦੀ ਜਾ ਸਕਦੀ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਚੋਣਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਜਗਦੀ-ਬੁਝਦੀ ਆਸ - ਸਿੱਧੂ ਦਮਦਮੀ
- ਆਮ ਆਦਮੀ -ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ ਸਾਡਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ -ਕੰਵਲਜੀਤ ਖੰਨਾ
- ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰ - ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਮੋਦੀ ਦੇ ਨਮੋ ਗੁਬਾਰੇ ਦੀ ਡੋਰ ਨੂੰ ਪੇਚਾ ਪਾਇਆ ਕੇਜਰੀਵਾਲ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਨੇ -ਪ੍ਰਿੰ. ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਬਾਜਵਾ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ –ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਚੋਣਾਂ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਵੋਟਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਨ ਯੋਗ ਮੁੱਦੇ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸੀਮਤਾਈਆਂ – ਡਾ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਕਿਉਂ ਉੱਲਰ ਰਹੇ ਨੇ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕੇਜਰੀਵਾਲ਼ ਦੀ ‘ਆਪ’ ਵੱਲੀਂ -ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ
- ਲੋਕੋ ਜਾਗੋ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਵੋਟਾਂ ਮੰਗਣ ਲਈ ਚੁਸਤ ਚਲਾਕ ਨੇਤਾ ਪੁੱਜ ਰਹੇ ਹਨ - ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਾਵਾ
- ਅੱਠ ਮਾਰਚ: ਔਰਤ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ -ਅਮਨ ਦਿਓਲ
- ਔਰਤ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦਿਵਸ 'ਤੇ ਕੁਝ ਵਿਚਾਰਨਯੋਗ ਨੁਕਤੇ - ਮਨਦੀਪ
- ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਰੁੜ੍ਹਦੇ ਟੁੱਕ ਤੇ ਡੇਲੇ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਪਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਨੀ ਲੁੱਟ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕਿਉਂ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਭਾਰਤੀ ਵਿੱਦਿਅਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਰਗ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦਿਕ ਹਾਲਤ - ਮਨਦੀਪ
- ਆਸ਼ੂਤੋਸ਼ ਮਹਾਰਾਜ: ਸਮਾਧੀ ਤੋਂ ਹੱਤਿਆ ਤੱਕ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਸਿਆਸਤ - ਕੰਵਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ
- ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕੋਪ -ਮਨਦੀਪ
- ਨਾ ਜਾਈਂ ਮਸਤਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜੇ. . . -ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਬਣੀਆਂ ਕਤਲਗਾਹਾਂ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਅਧਾਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ- ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਹਮਲੇ : ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰੂਰਤਾ ਦੀ ਇੰਤਹਾ - ਮਨਦੀਪ
- ਕੀ ਭਵਿੱਖ ਹੈ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ‘ਆਪ’ ਦਾ ? -ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਓਬਾਮਾ ਜਦ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਂਦੈ ਤਾਂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਤੜਪ ਉਠਦੇ ਨੇ ! -ਸ਼ੌਂਕੀ ਇੰਗਲੈਂਡੀਆ
- ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਂਜਵਾਦੀ ਰੁਝਾਨ : ਕਾਰਨ ਤੇ ਹੱਲ - ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਧਰਮ, ਖੇਡਾ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਏਕਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ - ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ‘ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ’ ਦੀ ਕਾਪੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ - ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਲਾਈਨਮੈਨਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਬਨਾਮ ਪੱਕੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸਭਿਆਚਾਰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ - ਰਾਜਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਲੁੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਫੂਡ ਇੰਸਪੈਕਟਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਰੱਦ ਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਸੁਆਲ ’ਤੇ ਕਿਉਂ ਅੜੀ ਸਰਕਾਰ?-ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਜਾਇਆਂ ਦੀ ਨਿਪੁੰਸਕ ਹੋ ਗਈ ਬਹਾਦਰ ਮਾਨਸਿਕਤਾ? -ਬਲਜਿੰਦਰ ਕੋਟਭਾਰਾ
- ਈਰੋਮ ਸ਼ਰਮੀਲਾ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ ਕੱਟੂ
- ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਵਰਗ ਹੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਕਿਉਂ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਹਮ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਖ਼ਾਸਾ ਅੱਜ ਵੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ -ਰਾਜਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਦਿੱਲੀ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੇ ਰਹੇ ਨੇ ਨਵੇਂ ਸੰਕੇਤ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਦੇਵਯਾਨੀ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਤਰਕਹੀਣ ਅਤੇ ਭਾਵੁਕ ਬਿਆਨ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਘਰਾਣੇ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਨੰਗੇ ਚਿੱਟੇ ਗੱਠਜੋੜ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ - ਮਨਦੀਪ
- ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੈਰਾਨਕੁਨ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਬਾਦਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਭਾਰੂ - ਫ਼ਤਿਹ ਪ੍ਰਭਾਕਰ
- ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਹੁਣ ਬਾਲੜੀ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਨਹੀਂ- ਫਤਿਹ ਪ੍ਰਭਾਕਰ
- 'ਆਪ' ਤੋਂ ਰਾਹੁਲ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਖੱਬੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ -ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਲੱਗੀ ਨਜ਼ਰ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਜ਼ਰ ਉਤਾਰੋ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਭਾਰਤ ਪਾਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ - ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ੋਇਬ ਆਦਿਲ
- ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜੀ ਅਤੇ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ - ਮਨਦੀਪ
- ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਬਾਦਲ ਦਾ ਅਤੀਤ, ਭੱਵਿਖ ਅਤੇ ਹੋਣੀ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਕੀ ਦੋਸ਼ੀ ਆਪਣੇ ਅੰਜਾਮ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਣਗੇ? - ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ੋਇਬ ਆਦਿਲ
- ਅਣਖ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਕਤਲ –ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੱਟੂ
- ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਕਿਵੇਂ ਯਾਦ ਕਰੇਗਾ? - ਸ਼ਬਦੀਸ਼
- ਸੰਤਾਂ ਦਾ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਸਾਮਰਾਜ -ਪ੍ਰੋ.ਰਾਕੇਸ਼ ਰਮਨ
- ਚੀਨ ਨੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਉਭਾਰਿਆ - ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਦੋਗਲੇਪਨ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਭੇਖ -ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਹਾਲੀਵੁੱਡ ਮਾਰਕਾ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸਾਮਰਾਜੀ ਪ੍ਰਚਾਰ - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫਤਿਹ
- ਰਹਿਮ ਦਿਲ ਰੱਬ ਦੇ ‘ਸੇਲਜ਼ਪਰਸਨ’ ਏਨੇ ਬੇਰਹਿਮ ਕਿਉਂ ਹਨ? -ਸ਼ੌਂਕੀ ਇੰਗਲੈਂਡੀਆ
- ਆਦਮੀ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੁਪਨਾ-ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਰਾਜ ਤੋਂ ਸਵਰਾਜ ਬਣੇ -ਭਾਵਨਾ ਮਲਿਕ
- ਮੁਜੱਫ਼ਰਨਗਰ ਨੇ ਸੰਤਾਲੀ, ਚੁਰਾਸੀ ਤੇ ਗੋਧਰਾ ਨੂੰ ਕਰਵਾਇਆ ਮੁੜ ਯਾਦ -ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਓਲ
- ਜਗ-ਜਨਣੀ ਬਨਾਮ ਆਈਟਮ ਗਰਲ - ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਅਜੋਕਾ ਨੌਜਵਾਨ - ਜੈ ਸਿੰਘ ਛਿੱਬਰ
- ਸਿੱਖਿਆ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀਕਰਨ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਡਬਲਰੋਲ - ਸੁਮੀਤ ਸ਼ੰਮੀ
- ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਅਕਸ - ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ
- ਸਭ ਕੁਝ ਦਿਸ਼ਾਹੀਣ ਤੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ -ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਬਨਾਮ ਮੀਡੀਏ ਦੀ ਅਮੀਰੀ -ਅਨਿਲ ਚਮੜੀਆ
- ਆਰਥਿਕ ਭੰਵਰ `ਚ ਫਸੀ ਮਨਮੋਹਨ ਦੀ ਬੇੜੀ -ਗੋਬਿੰਦ ਠੁਕਰਾਲ
- ਮਾਮਲਾ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਬੰਬ ਕਾਂਡ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਨ ਦਾ -ਸ਼ੌਂਕੀ ਇੰਗਲੈਂਡੀਆ
- ਇੱਥੋਂ ਉੱਡ ਜਾ ਭੋਲਿਆ ਪੰਛੀਆ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਭੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਬਿੱਲ 2013 ਦਾ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ -ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਰੈਡੀਮੇਡ ਸੰਤ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਗੱਠਜੋੜ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ -ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਦੇ ਕਾਰਨ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਗ਼ਰੀਬੀ ਸੰਬੰਧੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ - ਪਵਨ ਕੁਮਾਰ ਕੌਸ਼ਲ
- ਅਸਾਵਾਂ ਮਾਨਵ ਵਿਕਾਸ : ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਨਾਲ਼ੋਂ ਪਛੜਿਆ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ - ਨਿਰਮਲ ਰਾਣੀ
- ਅਮੀਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕ- ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ ਲੋਹਾਮ
- ਇਸ਼ਰਤ ਜਹਾਂ ਕਤਲ ਕੇਸ : ਲੋਕ ਸਿਮਰਤੀ ’ਚੋਂ ਵਿਸਰਿਆ ਗੰਭੀਰ ਮਾਮਲਾ - ਇਮਰਾਨ ਨਿਆਜ਼ੀ
- ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਮਾਪੇ - ਡਾ. ਹਰਸ਼ਿੰਦਰ ਕੌਰ
- ਕੀ ਦੇਸ਼ ਫਿਰ 1990 ਦੇ ਦੀਵਾਲੀਏਪਣ ਵੱਲ ਵਧ ਰਿਹੈ? - ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ
- ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦੇ ਮਖੌਟੇ ਬਨਾਮ ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤੀ - ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਓਲ
- ਦਲਿਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਮੁਫ਼ਤ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਸਵਾਲ -ਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਅਫ਼ਸਰਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਜਨੇਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗ਼ੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਵਤੀਰਾ ਕਿਉਂ ? - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ - ਪ੍ਰਿੰ: ਹਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਾਇਰ
- ਅਮਰੀਕਾ ’ਚ ਡਾਕਟਰੀ ਪੇਸ਼ਾ : ਸੇਵਾ ਨਹੀਂ ਮੁਨਾਫੇ ਦਾ ਧੰਦਾ - ਨਰਭਿੰਦਰ
- ਪੰਚਾਇਤੀ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਅਤੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦਾ ਦੰਭ - ਮੁਖ਼ਤਿਆਰ ਪੂਹਲਾ
- ਰੁਪਏ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਗਿਰਾਵਟ - ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਅਮਰੀਕਾ ਵੱਲੋਂ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਸੂਸੀ ਦੇ ਅਰਥ - ਜੇਮਜ਼ ਪੀਟਰਜ਼
- ਭਾਰਤੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਤੇ ਨਾਇਕ ਜਾਂ ਖ਼ਲਨਾਇਕ ਕਿਰਦਾਰ - ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਕਬੱਡੀ ਲਈ 20 ਕਰੋੜ ਤੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਛੱਤ ਬਦਲਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ - ਰੇਸ਼ਮ ਸਿੰਘ ਭੰਡਾਲ
- ਗ਼ਰੀਬੀ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਕਵਾਇਦ : ਇੱਕ ਕੋਝਾ ਮਜ਼ਾਕ - ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਸਿੱਖ ਬੀਬੀਆਂ ਦੇ ਵਹਿਮ-ਭਰਮ -ਰਾਜਬੀਰ ਕੌਰ ਸੇਖੋਂ
- ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੇ ਹਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੇ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ -ਤਨਵੀਰ ਜਾਫ਼ਰੀ
- ਕੇਰਲਾ ਦਾ ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ ਘੁਟਾਲਾ -ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਇਸ਼ਰਤ ਜਹਾਂ ਦੀ ਬੇਗੁਨਾਹੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤਾ ਜ਼ਾਲਮਾਨਾ ਕਤਲ -ਸੀਮਾ ਮੁਸਤਫ਼ਾ
- ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਬਿਹਾਰ 'ਚ ਗੰਦਗੀ ਦਾ ਆਲਮ -ਨਿਰਮਲ ਰਾਣੀ
- ਪ੍ਰਫੁੱਲਤਾ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਭਾਰਤ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਹੈ- ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ੋਇਬ ਆਦਿਲ
- ਭਾਰਤ 'ਚ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਿਲ਼ਿਆ -ਡਾ. ਸ. ਸ. ਛੀਨਾ
- ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਸੀਵਰੇਜ਼ ਪੈ ਤਾਂ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਚੱਲ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਗੋਲੀਆਂ ਸਾਨੂੰ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਕਰ ਦੇਣਗੀਆਂ...
- ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਸਾਨ ਇਉਂ ਕੀਤਾ ਬਰਬਾਦ ਅਤੇ ਕਰਜ਼ਾਈ ? - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਭਾਜਪਾ ਵੱਲੋਂ ਫੇਰ ਫਿਰਕੂ ਏਜੰਡੇ ਵੱਲ ਮੁੜਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ -ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਸੰਜਮ ਵਰਤਣ -ਬੀ ਐੱਸ ਭੁੱਲਰ
- ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ : ਰਾਜਨੀਤੀ -ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼
- ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਜਾਸੂਸੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਅਮਰੀਕਾ -ਪ੍ਰਬੀਰ ਪੁਰਕਾਯਸਥ
- ਧਾਰਮਿਕ ਮੂਲਵਾਦ ਨੂੰ ਉਕਸਾ ਰਹੇ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ -ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਟ੍ਰੈਫਿਕ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਧੁੰਦਲਾ ਅਕਸ -ਕੇ ਕੇ ਗਰਗ
- ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਨਾ ਪਲਾਜ਼ਾ ਹਾਦਸੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ਬਹੁ-ਕੌਮੀ ਕੰਪਨੀਆਂ- ਰਵੀ ਕੰਵਰ
- ਤੁਰਕੀ ਵਿੱਚ ਜਨ ਅੰਦੋਲਨ -ਰਵੀ ਕੰਵਰ
- ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਿਲੇਬਸ ’ਚੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਮਨਫ਼ੀ ਕਿਉਂ? -ਸਵਰਾਜਵੀਰ/ਹਰਵਿੰਦਰ
- ਭਾਜਪਾ ਵੱਲੋਂ ਜਮਹੂਰੀ ਤੇ ਧਰਮਨਿਰਪੱਖ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ‘ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ’ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ -ਸੀਮਾ ਮੁਸਤਫ਼ਾ
- ਅਰਥਚਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਕਟ ’ਚੋਂ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕਫ਼ਾਇਤ ਇੱਕ ਭਰਮ - ਪ੍ਰਭਾਤ ਪਟਨਾਇਕ
- ਮਸਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਅਤੇ ਛਾਪਣ ਦਾ -ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਕੋਮਲ
- ਵੇਦਾਂਤਾ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਨੀਤੀਗਤ ਫ਼ੈਸਲੇ -ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁੱਲਪੁਰ
- ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ: ਲਾਰਡ ਕਰਜ਼ਨ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਸਬੰਧੀ ਜ਼ਰਾਇਤੀ ਨੀਤੀ - ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼
- ਫੈਂਸੀ ਨੰਬਰਾਂ ਲਈ ਦੌੜ ਬਨਾਮ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ - ਜਰਨੈਲ ਕਰਾਂਤੀ
- ਨੀਤੀਆਂ ਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋਵੇ ਤੀਜਾ ਫਰੰਟ - ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਮੋਦੀ ਦੀ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਦੋਗਲਾਪਣ -ਡਾ. ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਸਰਮਾਏ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਸੰਕਟ : ਯੂਰਪੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਜਹਾਜ਼ ਲੜਖੜਾਏ -ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਚੋਹਕਾ
- ਐੱਲ ਕੇ ਅਡਵਾਨੀ ਦਾ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦਾ ਪਰਪੰਚ - ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਾਂਬਰ
- ਕਿਉਂ ਅਸਰਹੀਣ ਹੈ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ? -ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਇਨਕਲਾਬ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ, ਮੁਰਦਾਬਾਦ ਤੇ ਫਿਰ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ -ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਕੈਨੇਡਾ ’ਚ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰੈਲੀਆਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ -ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਚੋਹਕਾ
- ਨਾਮੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸੁਹੇਲ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ -ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਵਿਰਦੀ
- ਭਾਰਤ-ਚੀਨ ਸਬੰਧਾਂ ਦਾ ਸੁਧਾਰ ਕੁਲ ਦੁਨੀਆਂ ਲਈ ਉਸਾਰੂ -ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਯੂਪੀਏ ਦੇ 9 ਸਾਲ : ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ -ਸਮਿਤਾ ਗੁਪਤਾ
- ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਨਕਲੀ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦਾ ਵਧ ਰਿਹਾ ਰੁਝਾਨ -ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਗੁਜਰਾਤ: ਪਾਣੀ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਲ਼ੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੇ ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪਾਈਆਂ ਭਾਜੜਾਂ -ਅਰੁਣ ਮਹਿਤਾ
- ਮਾਸੂਮ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਨਾਲ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਖਿਲਵਾੜ -ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ
- ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿੱਚ 'ਬੈੱਡ ਰੂਮ ਟੈਕਸ' ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ -ਰਵੀ ਕੰਵਰ
- ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਲਈ ਸਾਂਝੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਲੋੜ -ਕਾਬਲ ਸਿੰਘ ਛੀਨਾ
- ਸੱਤਾ-ਪ੍ਰੀਵਰਤਨ ਦੀ ਘੁੰਮਣਘੇਰੀ ਤੇ ਲੋਕ -ਕੇ ਸੀ ਸ਼ਰਮਾ
- ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ’ਚ ਅਮਨ-ਬਹਾਲੀ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ -ਜੋਤੀ ਮਲਹੋਤਰਾ
- ਬਰਤਾਨੀਆ ’ਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਲੋਕ ਭਲਾਈ ਸਕੀਮਾਂ -ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਚੋਹਕਾ
- ਘੁਟਾਲਿਆਂ ਦਾ ਦੇਸ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਐ ਭਾਰਤ ਦੇਸ ਮਹਾਨ -ਗੁਰਮੀਤ ਪਲਾਹੀ
- ਰਾਜਧਾਨੀ ’ਚ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਭੀੜ -ਅਸ਼ੋਕ ਗੁਪਤ
- ਨੌਜਵਾਨ ਗ਼ਦਰੀ ਯੋਧਾ: ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ - ਮਨਦੀਪ
- ਜਦ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮੇਰੇ ਘਰ ਆਈ - ਮਨਦੀਪ ਸੁੱਜੋਂ
- ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਦੀ ਅਜਾਰੇਦਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾਏ -ਪ੍ਰਫੁੱਲ ਬਿਦਵਈ
- ਰਸੂਖ ਵਾਲੇ ਬਲਾਤਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ...
- ਮੀਡੀਆ ਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰ- ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਪਰਵਾਨਾ ਕੈਪਟਨ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ - ਰਘਬੀਰ ਬਲਾਸਪੁਰੀ
- ਕੇਂਦਰੀ ਜਾਂਚ ਬਿਓਰੋ : ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਬੰਦ ਹੋਵੇ -ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ:ਭੀੜ ਦੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸ਼ਿਕਾਰ -ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ੋਇਬ ਆਦਿਲ
- ਢਾਕਾ ਤਰਾਸਦੀ : ਆਧੁਨਿਕ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਘਿਣਾਉਣਾ ਚਿਹਰਾ -ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਸਾਦ
- ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ 'ਚ ਲੁੱਟ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ -ਨਿਰਮਲ ਰਾਣੀ
- ਮਈ ਦਿਵਸ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਲਈ ਦ੍ਰਿੜ ਅਹਿਦ ਲੈਣ ਦਾ ਦਿਨ - ਮਨਦੀਪ
- ਕੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਅਬਾਦੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ? - ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਨਿਗਮੀ ਮੰਚ ਤੋਂ ਸੁਪਨੇ ਵੇਚਣ ਦਾ ਤਾਜ਼ਾ ਵਰਤਾਰਾ -ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਭਾਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਅਤੀਤ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ -ਰਾਮਾਚੰਦਰਾ ਗੁਹਾ
- ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ: ਗ਼ਰੀਬ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਪ੍ਰਾਂਤ - ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ, ਮੋਦੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ -ਹਰੀਸ਼ ਖਰੇ
- ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧ ਰਹੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਤੇ ਅਰਧ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ - ਡਾ. ਸ. ਸ. ਛੀਨਾ
- ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸਾਮਰਾਜ -ਐਡਵਰਡ ਸਈਦ
- ਝੂਠੇ ਤੁਫ਼ਾਨ ਆਸਰੇ ਲੋਕਾਂ ’ਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜਨ ਦੀਆਂ ਮੋਦੀ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ -ਨਿਰਮਲ ਰਾਣੀ
- ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਨੌਜਵਾਨ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਇਕ ਹੋਣ? -ਡਾ. ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੰਗ
- ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਕਮਰ ਤੋੜੇਗਾ ਕੇਂਦਰੀ ਬਜਟ -ਡਾ. ਸੁਰਜੀਤ ਬਰਾੜ
- ਚਿੱਲੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅੰਦੋਲਨ -ਮਨਦੀਪ
- ‘ਸਾਡਾ ਹੱਕ’ ਫ਼ਿਲਮ ਉੱਤੇ ਰੋਕ ਕਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਜਾਇਜ਼?- ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਕੱਚ, ਸੱਚ ਤੇ ‘ਸਾਡਾ ਹੱਕ’ -ਬਲਜੀਤ ਬੱਲੀ
- ਮੰਗ ਵਧਾਏ ਬਿਨਾਂ ਨਿਵੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਉੱਚ ਵਾਧਾ ਦਰ -ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਸਾਮਰਾਜੀ ਸੰਸਾਰੀਕਰਨ ਵਿਰੁੱਧ ਸਾਂਝੇ ਫਰੰਟ ਦੀ ਲੋੜ -ਡਾ. ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ
- ਵੈਟੀਕਨ ਕੈਥੋਲਿਕ ਜਗਤ 'ਚ ਆਰਥਿਕ ਘਪਲੇ ਤੇ ਦੁਰਾਚਾਰ -ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਸੰਘਾ
- ਇਤਾਲਵੀ ਮੈਰੀਨ ਦੇ ਮਸਲੇ ਦੀਆਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਬਾਰੀਕੀਆਂ -ਅਨੂਪ ਸੁਰਿੰਦਰਨਾਥ, ਸ਼ਰੈਆ ਰਸਤੋਗੀ
- ‘ਭਾਈ’ ਰਾਜੋਆਣਾ ਦੀ ਸੋਚ `ਤੇ ਦਿਓ ਹੁਣ ਵੀ ਪਹਿਰਾ ਠੋਕ ਕੇ! --ਸ਼ੌਂਕੀ ਇੰਗਲੈਂਡੀਆ
- ਆਰਥਿਕ ਮੰਦੀ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਸਾਬਤ ਹੋਵੇਗਾ ਬਜਟ -ਜੇਯਤੀ ਘੋਸ਼
- ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਚ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਦਹਿਸ਼ਤਵਾਦ ਅਤੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੀ ਦਰਦਨਾਕ ਹਾਲਤ -ਤਨਵੀਰ ਜਾਫ਼ਰੀ
- ਹਰੇਕ ਘਰ 'ਚ ਤਲਾਬ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਲਈ ਟੈਂਕਰ ਉਡੀਕਦੇ ਲੋਕ -ਪੀ ਸਾਈਨਾਥ
- ਕੈਨੇਡਾ ਜਾਣ ਦਾ ਝੱਲ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਬਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਕਾਨੂੰਨ -ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਚੋਹਕਾ
- ਮੁੜ ਵਰਤੇ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਸੋਮੇ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਊਰਜਾ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਹੱਲ -ਡਾ. ਅਰੁਣ ਮਿੱਤਰਾ
- ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਖੱਬੇ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਿੱਤ -ਮਾਨਿਕ ਸਰਕਾਰ
- ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਤਬਦੀਲੀਆਂ:ਭਵਿੱਖੀ ਖਦਸ਼ੇ –ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਉਲ
- ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਚਪਨ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? - ਮਨਦੀਪ
- ਹਾਂ ਮੈਂ ਸੱਚ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਹਾਂ : ਬਰੈਡਲੀ ਮੈਨਿੰਗ -ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ’ਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸਾਰਥਿਕਤਾ -ਡਾ. ਮੇਹਰ ਮਾਣਕ
- ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਭੁਤਾ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਨ ਦਾ ਮਾਮਲਾ -ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਕਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਖੁਰਾਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਿਲ ਤੱਕ -ਐੱਮ ਐੱਸ ਸਵਾਮੀਨਾਥਨ
- ਸਾਵੇਜ਼ ਦੇ 15 ਸਾਲ -ਅਰਵਿੰਦ ਸਿਵਾਰਾਮਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ
- ਭਾਰਤ ਦਾ ਅਮੀਰ-ਪੱਖੀ ਬਜਟ: ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਲਈ -ਗੋਬਿੰਦ ਠੁਕਰਾਲ
- ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ - ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ -ਅਸਗਰ ਅਲੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰ
- ਅਟੁੱਟ ਹਨ ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ -ਤਨਵੀਰ ਜਾਫਰੀ
- ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ’ਚ ਦਾਖਲੇ ਸੰਬੰਧੀ ਸੁਚੇਤ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ -ਡਾ. ਸ ਸ ਛੀਨਾ
- ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਵਧੀਕੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਦਾਸੀਨ ਨਿਆਂ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ -ਡਾ. ਅਨੂਪ ਸਿੰਘ
- ਬਰਹਿਮ ਹਾਲਤਾਂ ਹੇਠ ਪਲ਼ ਰਿਹਾ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀ ਬਚਪਨ -ਡਾ. ਹਰਸ਼ਿੰਦਰ ਕੌਰ
- ਕਿੱਥੇ ਗਾਂਧੀ-ਪਟੇਲ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਭਾਈ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ -ਤਨਵੀਰ ਜਾਫ਼ਰੀ
- ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ -ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਭਾਰਤੀ ਅੱਤਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਰੁਖ਼ ਦੀ ਸਕਿਉਰਿਟੀ -ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ੋਇਬ ਆਦਿਲ
- ਲੋਕਤੰਤਰ ਬਨਾਮ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਮਨੀ ਚੋਣ -ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਓਲ
- ਫਿਰਕੂ ਧਰੂਵੀਕਰਨ ਨੂੰ ਫੈਸਲਾਕੁਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਭਾਂਜ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ -ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੂਰੀ
- ਹੁਣ ਅਮਰੀਕੀ ਵਧੀਕੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕੁਸਕਦੇ ਨਹੀਂ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ -ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਕੀ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਕੋਲ ਅਸਲ 'ਚ ਬਦਲ ਹੈ? -ਪ੍ਰਭਾਤ ਪਟਨਾਇਕ
- ਇੱਕੀਵੀਂ ਸਦੀ 'ਚ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਦੀ ਦਰਦਨਾਕ ਸਥਿਤੀ -ਰਾਜਿੰਦਰ ਕੌਰ ਚੋਹਕਾ
- ਖ਼ੁਰਾਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਿੱਲ ਤੇ ਸਰਕਾਰ -ਸੀ. ਪੀ. ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ
- ਅਮਰੀਕੀ ਪ੍ਰਚੂਨ ਵਪਾਰ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਖਾਉਂਦੀ ਪਿਆਜ਼ ਦੀ ਖੇਤੀ –ਪੀ. ਸਾਈਨਾਥ
- ਅਗਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਟੇਢੀ ਖੀਰ -ਤਨਵੀਰ ਜਾਫ਼ਰੀ
- ਡਾਕਟਰ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਫਜ਼ਲ ਗੁਰੂ -ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਮਾਣਕ
- ਔਰਤ ਦੀ ਹੋਂਦ ’ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਕਿਉਂ? - ਹੇਮ ਰਾਜ ਸਟੈਨੋ
- ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ? - ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ੁਏਬ ਆਦਿਲ
- ਫਿਰਕੂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਝੰਡਾਬਰਦਾਰ ਬਾਲ ਠਾਕਰੇ ਨਾਲ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਜੋੜ-ਮੇਲ -ਮਨਦੀਪ
- ਐੱਫ.ਡੀ.ਆਈ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹਾ ਵਿਰੋਧ ਤਰਕਹੀਣ -ਡਾ. ਦਰਸ਼ਨ ਖੇੜੀ
- ਬਲਾਤਕਾਰ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਫਾਂਸੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਪੰਜਾਬ : ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਹਾਂ - ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਵੇਲਾ ਰੋਣ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸੇਧ ਦੇਣ ਦਾ ਹੈ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀਓ -ਸੁੱਚਾ ਸਿੰਘ ਨਰ (ਜਰਮਨੀ)
- ਵੇ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਘੜੇ ਦੀ ਮੱਛੀ ਹਾਂ -ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਲੋੜ –ਭਾਵਨਾ ਮਲਿਕ
- ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ `ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ -ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਪੁਲਿਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜੁਆਬਦੇਹ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ? -ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਉੱਪਰ ਦਸਤਖ਼ਤ ਨਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗਾਥਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਖ ਇਹ ਵੀ –ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ
- ਵਿਵਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਘਿਰੀ ਪਿੰਕੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਧਰਤੀ ਦੀ ਜੱਨਤ ਲਹੂ ਲੁਹਾਣ -ਮਨਦੀਪ
- ਗ਼ਰੀਬ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਮੀਰ ਭਗਵਾਨ
- ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਮਾਡਲ ਦਾ ਮਸਲਾ -ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਅਸਲ ਮੁੱਦਿਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹੀ ਓਬਾਮਾ-ਰੋਮਨੀ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਬਹਿਸ –ਪੀ. ਸਾਈਨਾਥ
- ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਵਾਈਸ-ਚਾਂਸਲਰ ਦੇ ਨਾਂਅ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਚਿੱਠੀ –ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ
- ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਦਾ ਮੇਲਾ -ਅਮੋਲਕ ਸਿੰਘ
- ਫ਼ਰੀਦਾ ਮੌਤੋਂ ਭੁੱਖ ਬੁਰੀ -ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਸਿੱਖ ਲਹਿਰ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਲਹਿਰ ਨਹੀਂ ਰਹੀ –ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ
- ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਵਿਰਾਸਤ: ਇੱਕ ਪੱਖ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਸ਼ਰੂਤੀ ਅਗਵਾ ਕਾਂਡ -ਮਨਦੀਪ
- ਤਾਲਿਬਾਨੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਦੀ ਕਾਇਰਤਾ ਭਰੀ ਕਰਤੂਤ - ਮਨਦੀਪ
- ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਗਾਥਾ –ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ
- ਅਲਫਰੈੱਡ ਬੇਰਨਹਾਰਡ ਨੋਬਲ : ਅਮਨ ਦਾ ਦੂਤ ਜਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵਪਾਰੀ ? - ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਡ
- ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਖਾਪ ਪੰਚਾਇਤੀ ਚੌਟਾਲਾ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ -ਸ਼ਬਦੀਸ਼
- ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾੜਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਦਾ ਬੰਦ ਹੋਣਾ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਕੀ ਧੀ-ਪੁੱਤ ਮਹਿਜ਼ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਜਮ੍ਹਾਂ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚਤ ਖ਼ਾਤੇ ਹਨ ? - ਇਕਬਾਲ
- ਭੋਖੜੇ ਦਾ ਦੈਂਤ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨਾਜੰਗੀਆਂ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ- ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਕੌਮੀ ਜਲ ਨੀਤੀ - 2012 : ਇਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ - ਪ੍ਰੋ: ਐੱਚ ਐੱਸ ਡਿੰਪਲ
- ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਰੋਕ ਹੈ ! -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਸਭ ਰਲ਼ੇ ਕਬੂਤਰ ਨੇ - ਤਨਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕੰਗ
- ਅਜੋਕੀ ਗਾਇਕੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਜਾਂ ਨਿਘਾਰ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਆਬਾਦੀ: ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ –ਗੁਰਚਰਨ ਨੂਰਪੁਰ
- ਵਧਦੀ ਆਬਾਦੀ ਹਕੀਕਤ ਕਿ ਹਊਆ ?: ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ - ਇਕਬਾਲ
- ਸਵਾਲ- ਕੀ ਧਾਰਾ 25 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਮੰਨਦੀ ਹੈ? ਉੱਤਰ ਹੈ, 'ਹਾਂ ਜੀ' -ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ
- ਕੀ ਜਾਨ ਤੋਂ ਵੀ ਕੀਮਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਖ਼ਬਰ ? -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਖਾਲਿਸਤਾਨੀ ਲਹਿਰ - ਤਨਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕੰਗ
- ਟੁੱਟ ਰਹੇ ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰ – ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ
- ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਰਣਨੀਤੀ ਬਦਲੇ –ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਮਾਣਕ
- ਜੇ ਸੋਨੂੰ ਆਪਣਾ ਫੇਸਬੁੱਕ ਪੇਜ਼ ਵੇਖ ਲੈਂਦਾ ? -ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਗ਼ਲਬਾ – ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ
- ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚੀ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਬਾਪੂ ਕਾਮਰੇਡ ਸੁਰਜੀਤ ਗਿੱਲ - ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਓਲ
- ‘ਸੱਤਿਆਮੇਵ ਜਯਤੇ’ ਆਮਿਰ ਖ਼ਾਨ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਟੀਰ – ਡਾ. ਅਮ੍ਰਿਤ ਪਾਲ
- ਪੈਟਰੋਲ ਦੀ ਕੀਮਤ ’ਚ ਵਾਧਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੇਬ ਉੱਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਡਾਕਾ
- ਸੰਸਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸਿਹਤ-ਮੁੱਦੇ - ਕੁਲਦੀਪ ਕੌਰ
- ਟੀ.ਵੀ. ਵਿਗਿਆਪਨ ਜਾਂ ਹਾਥੀ ਦੇ ਦੰਦ? -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਕੀ ਅਮਰੀਕਾ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਜੰਗ ਹਾਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ? - ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਇਤਿਹਾਸ-ਬੋਧ ਅਤੇ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਦਾ ਮਾਮਲਾ -ਸੁਮੇਲ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ
- ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਛੱਡੋ, ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਪਰ ਮਾਣ ਕਰੋ
- ਕੌਮੀ ਜਲ ਨੀਤੀ ਦਾ ਖਰੜਾ 2012: ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਦਾ ਧੰਦਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕਵਾਇਦ -ਡਾ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਸੰਵਾਦ ਕਰੋ ਦੋਸਤੋ, ਵਿਵਾਦ ਨਹੀਂ - ਕਰਮ ਬਰਸਟ
- ਕੀ ਆਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਨੰਦ ਮਿਲੇਗਾ? - ਡਾ. ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ
- ਕਿਊਬਿਕ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅੰਦੋਲਨ -ਮਨਦੀਪ
- ਨਿੱਜਤਾ ਵਿੱਚ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਕਲਮ ਅਤੇ ਕੈਮਰੇ ਦਾ ਦਖ਼ਲ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਕੌਣ ਸਮਝੇਗਾ ਪਰਦੇਸੀ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਦਰਦ ਕਹਾਣੀ -ਕਰਮ ਬਰਸਟ
- ਸਾਇੰਸ ਫਿਕਸ਼ਨ ਦਾ ਬੇਹਤਰੀਨ ਲੇਖਕ ਐੱਚ.ਜੀ. ਵੈਲਸ - ਤਨਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕੰਗ
- ਪੜ੍ਹੋ ਪੰਜਾਬ: ਕੀ ਖੱਟਿਆ, ਕੀ ਗੁਆਇਆ - ਅਮੋਲਕ ਡੇਲੂਆਣਾ
- ਯੂਥ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਲੋਕ ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਮੰਚ ਵੱਲੋਂ ਆਯੋਜਿਤ ਸੈਮੀਨਾਰ : ਕੁਝ ਮੁੱਦੇ -ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਲਵਲੀ
- ਗਾਇਕ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁੱਭ ਸ਼ਗਨ ਜਾਂ ਮੌਕਾ ਪ੍ਰਸਤੀ - ਜਗਦੇਵ ਸਿੰਘ ਗੁੱਜਰਵਾਲ
- ਜਿਹਲ: ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਫ਼ਕ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵਾਦੀ! -ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ
- ਕੌਮੀ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਗਰੰਟੀ ਕਾਨੂੰਨ: ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਤੇ ਸੁਝਾਅ - ਸੁਮੀਤ ਸ਼ੰਮੀ
- ਨਾਵਲਿਸਟ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ - ਤਨਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕੰਗ
- ਕਿਉਂ ਘੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪੱਤਰਕਾਰਿਤਾ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ? -ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਕੀ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ 'ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪੱਗ' ਹੈ? - ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ - ਪ੍ਰੋ: ਐੱਚ. ਐੱਸ. ਡਿੰਪਲ
- ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਖਸਲਤ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪਿਛਾਖੜੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ - ਇਕਬਾਲ
- ਹਰ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ‘ਸੁਪਨੇ’ ਤੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ! - ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਜਰਮਨੀ
- ਪੰਜਾਬ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਰ ਦੇ ਰਾਹ ਕਿਵੇਂ ਪਈ -ਇੰਦਰਜੀਤ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਸਰਾਇਕੀ ਸੂਬਾ : ਅਸੂਲੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਜਾਂ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ? -ਡਾਕਟਰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਇਜਾਜ਼
- ਸਾਡੀ ਕੌਮੀ ਜ਼ਬਾਨ ਉਰਦੂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਜਾਨੀ ਦੁਸ਼ਮਣ - ਸੱਯਦ ਆਸਿਫ਼ ਸ਼ਾਹਕਾਰ
- ਨਿਸਫਲ ਹੱਡ -ਲਵੀਨ ਕੌਰ ਗਿੱਲ
- ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਮੋਹਰੀ ਸੀ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ
- ਮਸ਼ਾਲਾਂ ਬਾਲ ਕੇ ਚੱਲਣਾ –ਅਮੋਲਕ ਸਿੰਘ
- ਕੀ ‘ਭਾਈ’ ਰਾਜੋਆਣੇ ਦੇ “ਸੁਫ਼ਨੇ ਦਾ ਦੇਸ਼” ‘ਸੁਕੀਰਤ’ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਵੇਗਾ ? – ਇਕਬਾਲ
- ਭਾਈ’ ਰਾਜੋਆਣਾ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ‘ਸੁਕੀਰਤ’ ਦਾ ਦਮ ਕਿਉਂ ਘੁੱਟਦਾ ? - ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਜਰਮਨੀ
- ‘ਭਾਈ’ ਰਾਜੋਆਣਾ ਦੇ ਦੇਸ ਵਿੱਚ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਪਿੰਡਾਂ ’ਚੋਂ ਖੀਣ ਹੋ ਰਹੀ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ:ਇੱਕ ਦਲਿਤਮੁਖੀ ਪ੍ਰੀਪੇਖ - ਡਾ: ਦਰਸ਼ਨ ਖੇੜੀ
- ਲੁੱਕੀ ਹੋਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਅਤੇ ਸਹਿਮੇ ਜਜ਼ਬਾਤਾਂ ਦੀ ਹਵਾੜ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਅੰਨ੍ਹੇ ਘੋੜੇ ਦਾ ਦਾਨ’ -ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ
- 7 ਅਰਬ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਕਵਿਤਰੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮਰਹੈਲਾਂ ਨਾਲ ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ –ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਓਲ
- ਔਰਤ ਦਿਵਸ ਤੇ ਅੱਜ ਦੀ ਔਰਤ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਨੇ ਸਿਰਜਿਆ ਨਵਾਂ ਇਤਿਹਾਸ -ਬਲਜੀਤ ਬੱਲੀ
- ਨਿਊ ਮੀਡੀਆ, ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਦਾ ਸਵਾਲ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਜ਼ਬਰ ਦੀ ਇੱਕ ਘਟਨਾ - ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਬੱਖਤਪੁਰ
- ਦੁੱਧੀ ਨਹਾਂਵੇਂ ਤੇ ਪੁੱਤੀ ਫਲੇਂ - ਲਵੀਨ ਕੌਰ ਗਿੱਲ
- ਦੁਵਿਧਾ ਵਿੱਚ ਫਾਥਾ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ‘ਸੁਤੰਤਰ’ ਮੀਡੀਆ -ਸੁਕੀਰਤ
OnvJC
Medicines information leaflet. What side effects? <a href="https://prednisone4u.top">can i get prednisone pills</a> in USA. All what you want to know about pills. Read information here. <a href=http://www.puna.kr/nmprogram/board/default.asp?mod=o&pc=cumboard&se=176&ct=&st=&op=&key=&word=&idx=176&page=8>Everything trends of medication.</a> <a href=https://contentfuel.co/pitch-letter-examples/#comment-667>Some information about medicine.</a> <a href=https://bibo-log.blog.ss-blog.jp/2013-05-16-4?comment_success=2021-01-10T08:20:20&time=1610234420>Actual trends of medicament.</a> 1d5cdbd